Gazzâlî’nin XIII-XIX. Yüzyıllar Arasında Batı Türkçesinde Tercüme Edilen Eserleri

Yıl 2011, Sayı: 31, 67 - 156, 01.12.2011

Sadık Yazar

Öz

İslâm âleminin yetiştirdiği en önemli âlim, düşünür ve mutasavvıflardan biri olan Gazzâlî; birçok eser yazmış velûd bir müelliftir. Ölümünden sonra önde gelen birçok eseri, Arapça (Farsça yazdıkları), Farsça (Arapça yazdıkları) ve Türkçe gibi Doğu dilleri ile Latince, İngilizce, Fransızca gibi birçok Batı dillerine tercüme edilmiştir. Onun eserlerinin Batı Türkçesine tercüme serüveni ise XV. yüzyıldan itibaren başlamıştır. Bu makalede; Batı Türkçesinin ilk verimlerini verdiği XIII. yüzyılın sonundan XIX. yüzyılın başlarında kadarki süreçte Gazzâlî’nin eserlerine yapılan Türkçe tercümeler tanıtılmaya çalışılacaktır

Anahtar Kelimeler

Gazzâlî, Gazzâlî’nin Eserlerine yapılan Türkçe tercümeler, Klâsik Türk Edebiyatı tercüme geleneği

The Translations of al-Ghazali’s Works into Western Turkish between the 13th and the 19th Centuries

Öz

One of the leading scholars, philosophers and sufis in Islamic
history, al-Ghazali was a prolific writer who authored many
books. Many of his well-known works were translated into
different eastern languages, including Persian (from Arabic
originals), Arabic (from Persian originals), and Turkish as well
as into a number of Western languages, such as Latin, English
and French. Beginning from the 15th century, they have been
translated into Western Turkish, too. This article presents a
sketch of his works translated into Turkish from the late-13th
to the early 19th century.

Anahtar Kelimeler

al-Ghazali, Turkish Translations of al-Ghazali’s Works, Translation Tradition in the Classical (Ottoman) Turkish Literature

Kaynakça

• Taranan Kataloglar
• Abuladze, Ts.; İluridze, M., Gürcistan Bilimler Akademisi Elyazmaları Enstitüsü Türkçe Yazmalar Kataloğu, Tiflis, 2004.
• Aydemir, Yaşar; Abdülkadir Hayber, Makedonya Kütüphaneleri Türkçe Yazma Eserler Kataloğu, TİKA Yayınları, Ankara, 2007.
• Aydın, Şadi, İran Kütüphanelerindeki Türkçe Yazmalar Kataloğu, Timaş Yayınları, İstanbul, 2008.
• Bakar, İsmail, Sadberg Hanım Müzesi Kütüphanesi Hüseyin Kocabaş Yazmaları Kataloğu, Vehbi Koç Vakfı, İstanbul, 2001.
• Balic, Smail, Katalog Der Türkischen Handschriften der Österreichischen Naitonalbibliothek, Neuerwerbungen 1864-1994 (Avsuturya Milli Ktp.), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2006.
• Blaskovic Jozef; Vesely, Rudolf; Petroçek Karel, Arabische Türkis- che und Persische handschriften der Universitaetsbibliothek in
• Yaptığımız araştırmalar neticesinde, bu tercümelerden sadece Sehâbî’nin
• Kîmyâ-yı Sa‘âdet tercümesi olan Tedbîr-i İksîr adlı eserinin ilk 50 vara
• ğının bir yüksek lisans çalışmasına (bkz. Öznur Fırat, Kimya-yı Saadet
• Tedbir-i İksir (1.Cilt-50 varak) inceleme-metin], Adnan Menderes Üni
• versitesi, SBE, Aydın 2009) ve Vücûdî’nin Nasîhatü’l-Mülûk tercümesinin
• de mütercimi tespit edilmeden bir incelemeyle birlikte neşredildiği gö
• rülmüştür. (Tok, a.g.e.) Bratislava=Arabske, Turecke a Perzske Rukopisy Univerzitnej knizni- ce v Bratislave, Bratislava, 1961.
• Blochet, E., Catalogue des manuscrits Turcs, 2 cilt, Paris, 1932-33.
• Boskov, Vanco, Katalog Turkish Rukopisa, Sarajevo, 1998.
• Ceyhan, Abdullah, Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi Elyazması Eser- ler Kataloğu I-II, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1994.
• Cunbur, Müjgan; Kaya, Dursun; Ünver, Niyazi; Yılmaz, Hacı, Türk Dil Kurumu Yazma Eserler Kataloğu, TDK Yayınları, Ankara, 1999.
• Dağlı, Yücel; Bilgin, Orhan, Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Kütüpha- nesi Yazmalar Kataloğu, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001.
• Dobraca, Kasım, Katalog Arapskih, Turskih i Perzijskih Rukapisa, C. I, Gazi Hüsrev-Begova Biblioteka, Sarajevo, 1963.
• ——, Katalog Arapskih, Turskih i Perzijskih Rukapisa, C. II, Gazi Hüsrev- Begova Biblioteka, Sarajevo, 1979.
• Ethe, Hermann, Catalogue of the Persian, Turkish, Hindustani and Push- tu manuscripts in the Bodleian Library, Oxford, 1930.
• Fajic, Zejnil, Catalogue of the Arabic, Turkish, Persian and Bosnian Ma- nuscripts in the Ghazi Husrev-Bey Library in Sarajevo, Tome III, Sa- rajevo 1991.
• Flemming, Beschrieben von Barbara, Türkische Handschriften I, Wies- baden, 1968.
• Flügel, Gustav Leberecht, Die Arabischen Persischen Türkischen Hands- chriften der Kaiserlichen und Königlichen Hofbibliothek zu Wien, 3 cilt, Wiemar, 1977.
• Gölpınarlı, Abdülbaki, Mevlana Müzesi Yazmalar Kataloğu, c. I, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1967.
• ——, Mevlana Müzesi Yazmalar Kataloğu, c. II, MEB, Yayınları, Ankara, 1971.
• ——, Mevlana Müzesi Yazmalar Kataloğu, c. III, MEB, Yayınları, Ankara, 1972.
• ——, Mevlana Müzesi Yazmalar Kataloğu, c. IV, TTK, Ankara, 1994.
• Götz, Beschrieben von Manfred, Türkische Handschriften II, Wiesbaden, 1968.
• ——, Türkische Handschriften IV, Wiesbaden, 1979.
• Jahic, Mustafa, Catalogue of the Arabic, Turkish, Persian and Bosnian Manuscripts in the Ghazi Husrev-Bey Library in Sarajevo, Tome VI, London-Sarajevo 1999.
• ——, Catalogue of the Arabic, Turkish, Persian and Bosnian Manuscripts in the Ghazi Husrev-Bey Library in Sarajevo, Tome VIII, London-Sa- rajevo 2000.
• ——, Catalogue of the Arabic, Turkish, Persian and Bosnian Manuscripts in the Ghazi Husrev-Bey Library in Sarajevo, Tome XII, London-Sa- rajevo 2002.
• Karabulut, Ali Rıza, el-Mahtûtâtü’l-Mevcûde fî Mektebâti İstanbul ve Anadolu = İstanbul ve Anadolu Kütüphanelerinde Mevcut El Yazması Eserler Ansiklopedisi I-III, Kayseri, 2005.
• ——, Kayseri Raşid Efendi Eski Eserler Kütüphanesindeki Türkçe, Farsça Arapça Yazmalar I-II, Mektebe Yayınları, Kayseri, 1995.
• Karabulut, Ali Rıza; Karabulut, Ahmet Turan, Mu‘cemü’t-Târihi’t-Türâ- si’l-İslâmî fî Mektebâti’l-Âlem: el-Mahtûtât ve’l-Matbûât = Dünya Kütüphanelerinde Mevcut İslam Kültür Tarihi ile İlgili Eserler Ansik- lopedisi I-VI (6. cilt indekstir), Mektebe Yayınları, Kayseri, (tarihsiz).
• Karatay, Fehmi Edhem, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yaz- malar Kataloğu, 2 cilt, İstanbul, 1961.
• Kılıç, Atabey, Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Yazmaları Alfabetik Kataloğu I, Kayseri, 2001.
• Komisyon, Arnavutluk Devlet Arşivleri Osmanlı Yazmaları Kataloğu, Türk Hava Kurumu Basımevi, Ankara, 2001.
• Komisyon, Hâfız Ali Efendi Yazma Eserler Kataloğu, ed. Cemal Ergün, Özkan Matbaası, Kahramanmaraş, 2007.
• Krafft, Albrecht, Die Arabischen-Persischen und Türkischen handschrif- ten der K.K. Orientalischen Akademie zu Wien, Wien, 1842.
• Kut, Günay, Supplementary Catalogue of Turkish Manuscripts in the Bodlein Library with Reprint of the 1930 Catalogue by the Ethe, Ox- ford University Press, Oxford, 2003.
• ——, Tercüman Gazetesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, Edebi- yat Fakültesi Basımevi, İstanbul, 1989.
• Lavic, Osman, Catalogue of the Arabic, Turkish, Persian and Bosnian Ma- nuscripts in the Ghazi Husrev-Bey Library in Sarajevo, Tome X, Lon- don-Sarajevo 2002.
• ——, Catalogue of the Arabic, Turkish, Persian and Bosnian Manuscripts in the Ghazi Husrev-Bey Library in Sarajevo, Tome XIV, London-Sa- rajevo 2005.
• ——, Catalogue of the Arabic, Turkish, Persian and Bosnian Manuscripts in the Ghazi Husrev-Bey Library in Sarajevo, Tome XV, London-Sa- rajevo 2006.
• Majda, Tadeusz, Katalog Rekopisow Tureckich i Perskich, Warszawa, 1967.
• Nametak, Fehim, Catalogue of the Arabic, Turkish, Persian and Bosnian Manuscripts in the Ghazi Husrev-Bey Library in Sarajevo, Tome IV, London-Sarajevo 1998
• ——, Catalogue of the Arabic, Turkish, Persian and Bosnian Manuscripts in the Ghazi Husrev-Bey Library in Sarajevo, Tome V, London-Sara- jevo 1999.
• Nametak, Fehim; Trako, Salih, Catalogue of Arabic, Persian, Turkish and Bosnian Manuscripts in the Collection of the Bosnians’ Institute I, Zü- rih 1997.
• ——, Catalogue of Arabic, Persian, Turkish and Bosnian Manuscripts in the Collection of the Bosnians’ Institute II, Bosniak Institute, 2003.
• Noja, Sergio, Catalogo Dei Manoscritti Orientali Della Biblioteca Nazio- nale Di Torino, Roma, 1974.
• Okuyucu, Cihan, “Tunus Milli Kütüphanesindeki Türkçe El Yazmaları”, Akademik Araştırmalar Dergisi, sy. 7-8 (Kasım 2000), s.135-170.
• ——, Kayserili Rasim Deniz Yazmaları Kataloğu, Kayseri, 1994.
• Örs, Derya; Kemal Tuzcu; Muhammed Hekimoğlu, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi Yazmalar Kataloğu I, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Anka- ra, 2006.
• ——, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi Yazmalar Kataloğu II/1, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara, 2008.
• Özege, Seyfettin, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu, Fatih Matbaası, İstanbul, 1971-1979.
• Özen, Mine Esiner, Dr. Emel Esin Kütüphanesi Kataloğu (Yazma Eserler), İstanbul, 1995.
• Parlatır, İsmail; Hazai, György, Macar Bilimler Akademisi Kütüphane- si’deki Türkçe El Yazmaları Katalogu, Türkiye Bilimler Akademisi Ya- yınları, Ankara, 2007.
• Pertsch, Vilhelm, Die Türkischen Hanschriften der Koniclichen Bibliot- hek zu Berlin, Berlin, 1889.
• Popara, Haso, Catalogue of the Arabic, Turkish, Persian and Bosnian Manuscripts in the Ghazi Husrev-Bey Library in Sarajevo, Tome IX, London-Sarajevo 2001.
• ——, Catalogue of the Arabic, Turkish, Persian and Bosnian Manuscripts in the Ghazi Husrev-Bey Library in Sarajevo, Tome XIII, London-Sa- rajevo 2004.
• ——, Catalogue of the Arabic, Turkish, Persian and Bosnian Manuscripts in the Ghazi Husrev-Bey Library in Sarajevo, Tome XVI, London-Sa- rajevo 2008.
• Popara, Haso; Fajic, Zejnil, Catalogue of the Arabic, Turkish, Persian and Bosnian Manuscripts in the Ghazi Husrev-Bey Library in Sarajevo, Tome VII, London-Sarajevo 2000.
• Rieu, Charles, Catalogue of The Turkish Manuscripts in The British Mu- seum, Londra, 1888.
• Rossi, Ettore, Elenco dei manoscritti Turchi Della Biblioteca Vaticana : Vaticani, Barberiniani, Borgiani, Roma, 1953.
• Schmidt, Jan, Catalogue of Turkish Manuscripts in the Library of Leiden University and Other Collections in the Netherlands: Comprising the Acquisitions of Turkish Manuscripts in the Seventeenth and Eighteen- th Centuries, I (2000)-II(2002)-III (2006), Leiden.
• Schmidt, Jan, A Catalogue of the Turkish Manuscripts in the John Rylands University Library at Manchester, Brill, 2011.
• Sohrweide, Beschrieben von Hanna, Türkische Handschriften V, Wies- baden, 1981.
• ——, Türkische handschriften: und einige den handschriften enthaltene und Arabische werke, Wiesbaden, 1974.
• Yardım, Ali, İzmir Milli Kütüphanesi Yazma Eserler Kataloğu, c. III, İz- mir, 1997.
• Yıldırım, Ali İhsan, Necip Paşa Kütüphanesi Yazma Eserler Kataloğu I, Tire, 2003.
• Zeren, Mehmet; Güleç, İsmail, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırma- ları Enstitüsü Kütüphanesi Yazma Eserler Kataloğu, İstanbul, 2009.
• Zettersteen, K.V., Die Arabischen-Persischen und Türkischen handschrif- ten der Universitatsbibliothek zu Uppsala, 2 cilt, Uppsala, 1930.
• Yararlanılan Kaynaklar
• Afyoncu, Erhan, “Rüstem Paşa”, DİA, c. XXXV, İstanbul 2008, s. 288-300.
• ——, “Sokulluzâde Hasan Paşa”, DİA, c. XXXVII, İstanbul 2009, s. 366-68.
• Ahdî, Gülşen-i Şua’arâ, haz. Süleyman Solmaz, AKM Yayınları, Ankara, 2005.
• Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-şu’arâ: İnceleme – Metin, 3 cilt, haz. Filiz Kılıç, İs- tanbul Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2010
• Aydın, İbrahim Hakkı, “Tehâfüt Geleneği Üzerine Bir Değerlendirme”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 26 (2006), s. 57-74.
• Bayak, Cemal, “Sehâbî”, DİA, c. XXXVI, İstanbul 2009, s. 309-310
• Bedevî, Abdurrahmân, Mü’ellefâtü’l-Gazzâlî, Beyrut 1977.
• Bolay, Süleyman Hayri, Osmanlı Düşünce Dünyası, Akçağ Yayınları, An- kara 2011, s. 265-275
• Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, haz. Mustafa Tatçı ve Cemal Kurnaz, Bizim Büro Yayınları, Ankara 2000.
• Cornell H. Fleischer, Tarihçi Mustafa Âli: Bir Osmanlı Aydın ve Bürokra- tı, çev. Ayla Ortaç, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• Çaldak, Süleyman, “Nergisî”, DİA, c. XXXII, İstanbul 2006, s. 560-62.
• Dursun, Mesut, Nihani Divanı (inceleme-metin), Yayımlanmamış Yük- sek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, SBE, Ankara 1990.
• Furat, A. Suphi, “Vankulu”, İA, c. XIII, s. 202-203.
• el-Gazzâlî, Minhâcü’l-Âbidîn ilâ Cenneti Rabbi’l-Âlemîn, thk. Mahmûd Mustafâ Halâvî, Beyrut 1984.
• Gelibolulu Mustafa Âlî, Menşe’ü’l-İnşâ, haz. İ. Hakkı Aksoyak, Ankara 2007.
• Günaydın, Yusuf Turan, “Gazâlî Tercümeleri: Osmanlı Devri ve 1928 Sonrası İçin Bir Bibliyografya Denemesi”, Dîvân: Disiplinlerarası Ça- lışmalar Dergisi, sy. 30 (2011/1), s. 63-90.
• İnal, İbnü’l-Emîn Mahmûd Kemal, Son Asır Türk Şairleri, haz. İbrahim Baştuğ, c. IV, AKM Yayınları, Ankara 2002.
• İpşirli, Mehmet, “Ahîzâde Hüseyin Efendi”, DİA, c. I (İstanbul 1988), s. 548-49.
• ——, “Bostânzâde Mehmed Efendi”, DİA, c. VI (İstanbul 1991), s. 311
• İsen, Mustafa, Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, AKM Yayınları, Ankara 1994.
• Karlığa, H. Bekir, “Gazzâlî: Eserleri”, DİA, c. XIII (İstanbul 1996), s. 522- 524.
• Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn ‘an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn, tsh. M. Şere- fettin Yaltkaya, 2 cilt, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara 1943.
• ——, Süllemü’l-Vüsûl ilâ Tabakâti’l-Fuhûl, IRCICA, İstanbul 2010.
• Kılıç, Hulusi, “Mehmed Zihnî Efendi”, DİA, c. XXVIII, İstanbul 2003, s. 542-43.
• Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ, haz. Aysun Sungurhan, Kül- tür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2009 (e-kitap).
• Mecdî Mehmed Efendi, Hadâiku’ş-Şakâik, haz. Abdülkadir Özcan, Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
• Meier, Fritz, “Al-Ğazzâlî, Abû Hâmid Muhammad: Nasîhatu’l-mulûk. Herausgeg. v. Calâl-i Humâ’î. Teheran, Maclis 1315-17 (şamsî). (26™159 S.)”, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft (ZDMG), Band: 93 (1939), s. 395-408.
• Nev’îzâde Atâî, Hadâ’ikü’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik, (Şakaik-i Nu’maniye ve Zeyilleri), C. II, haz. Abdülkadir Özcan, Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
• Şimşek, Halil İbrahim, “Mehmed Emîn Tokadî”, DİA, c. XXVIII, İstanbul 2003, s. 467-68.
• Ülken, Hilmi Ziya, “Gazali’nin Bazı Eserlerinin Türkçe Tercümeleri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. IX (Ankara 1961), s. 59-69.
• Yakşı, Ayhan, “Nihani Hayatı, Edebi Kişiliği ve Divanının Tenkidli Met- ni”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, SBE, Konya 1993.
• Yazar, Sadık, “Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, SBE, İstanbul 2011.
• ——, “Necâtî Bey’in Divan’ı Dışındaki Eserleriyle İlgili Verilen Bilgilerin Değerlendirilmesi”, I. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi, Kocaeli/Türkiye, Nisan 2009.