Laboratuar Yaşamının Antropolojisi: Bruno Latour’un Bilim İncelemeleri ve Metafizik Sonuçları

Yıl 2014, Sayı: 36, 145 - 196, 01.06.2014

Metin Demir

Öz

Her ne kadar sosyal bilimler literatüründe pozitivizm eleştirisi ile bilimin ayrıcalıklı konumu alaşağı edilmiş olsa da, günümüz tekno-bilimi hayatımızın her noktasına nüfuz etmeye devam etmektedir. Gündelik aygıtların üretiminden siyasal kararların alınmasına kadar yaşamın tüm alanları bilim ve teknoloji ile belirlenmektedir. Çağdaş tekno-bilimin doğasını anlama konusunda en önemli katkılardan birisi de bilimin sosyolojisi çalışmalarıdır. Bu makalede bilim sosyolojisi literatürü içerisindeki tartışmalar sonucu oluşan labaratuar incelemelerini ve özellikle de Bruno Latour’un laboratuar çalışmalarından çıkan, sosyal bilimler için yeni bir yaklaşım olan aktör-network teorisinin oluşumunu ve bu teorinin metafizik sonuçlarını inceliyorum. Metnin birinci bölümünde bilim sosyolojisi gelişiminin kısa bir özetini yaparak, Latour ve Woolgar’ın Laboratuar Yaşamı eserlerinin oturduğu arka planı göstermeye çalışıyorum. Bilim sosyolojisinin kurumsallaşmasına doğru giden süreci aktardıktan sonra, 1970’li yıllarda bilimin sosyolojisi çalışmalarının yoğun tartışmalarını panoramik olarak aktarıyorum. Böylece Latour’un Merton’cı ve Kuhn’cu bilim sosyolojisinden, Edinburgh Ekolü’nün bilimsel bilgi sosyolojisinden hangi hususlarda ayrıldığını ve nasıl yeni yaklaşımlar getirdiğini gösteriyorum. İkinci bölümde Woolgar ve Latour’un laboratuar incelemelerini bir önceki bölümde aktarılan bilim sosyolojisi literatürü içerisinden tartışarak inceliyorum. Ayrıca bu bölümde Latour’un nörobiyoloji laboratuarında yaptığı gözlemlerden hareketle modern bilimin doğasına dair tespitlerini izah ediyorum. Latour’un, nasıl tüm labatuar pratiğini bir yazı/kayıt sistemi olarak ele aldığını, bilimsel üretimi bir gramatik operasyon olarak değerlendiğini ve bilim adamını kredi arayışında olan bir zanaatkâr olarak tasvir ettiğini açıklıyorum. Ardından onun eserlerindeki genelleştirilmiş simetri yaklaşımını, modern doğa-kültür dikotomisine yönelik eleştirilerini aktarıyorum. Son olarak, Latour’un çalışmalarında ürettiği sosyal ontolojiyi gözden geçirip felsefi tazammunlarını tartışarak, aktör-network teorisinin nesne-merkezli-realist-inşacı metafiziğinin önemini ve çağdaş felsefe dünyasındaki yerini tartışıyorum. Bilinç, benlik, özne, insan gibi kavramları devre dışı bırakarak nasıl post-fenomenolojik ilişkisel bir ontoloji geliştirdiğini tartışıyorum. Yazıdaki temel iddiam, Latour’un bilimin sosyal boyutlarına dair yaptığı antropolojik incelemelerin giderek sosyolojik bir metodolojiye ve felsefi bir sisteme dönüştüğüdür. İnsan ve özne kavramlarının ötesinde, yeni öznellik biçimlerini düşünebilmek için Latour’un nesne-merkezli, inşacı ontolojisinin yeni imkânlar sunduğunu öne sürüyorum.

Anahtar Kelimeler

Genelleştirilmiş Simetri, Yazı/kayıt, fenomenoteknik, aktör-network teorisi, aktant, aracılar, çeviri, hibritler, kolektifler, nesne-merkezli ontoloji

An Anthropology of the Laboratory Life: Bruno Latour’s Science Studies and their Metaphysical Consequences

Öz

Although critiques of positivism in social science literature have overturned the privileged position of science, contemporary technoscience has been penetrating all sides of our lives. All life areas including production of everyday gadgets to political decision making processes has determined by science and technology. One of the most important contribution to understanding the nature of today’s technoscience is sociology of science. This article examines Bruno Latour’s studies of laboratories. Here, it is analyzed the formation of actor-network theory, as a new approach to social sciences, rising from the consequences of laboratory studies developed by the literature of sociology of science, and metaphysical consequences of this theory. In the first section, I tried to display the background, in which Latour and Woolgar’s book Laboratory Life is situated, by giving the brief summary of history of the development of sociology of science. After giving the process by which sociology of science has established, I am panoramically narrating the dense discussions of sociology of science at 1970’s. Thus, I am displaying how Latour differentiates himself from Edinbugh School’s sociology of scientific knowledge and Mertonian and Kuhnian sociology of science, and provides new approaches. In the second section I review Woolgar and Latour’s laboratory studies trough sociology of science literature in the context of the sociology of science literature which has narrated in the previous section. In this section, I also explain Latour’s findings on the nature of modern science by means of his observations in a neurobiology laboratory. I also delineate how Latour sees whole laboratory practices as a inscription system, how he reclaims the scientific production as a grammatical operation and how he depicts the scientists as a craftman who pursuits credit. After that, I explain his generalized symmetry approach and his critiques on modern nature-culture dichotomy. Finally, by addressing the philosophical implication of these works, I discussed the significance of actor-network theory’s realist-constructivist and object-oriented metaphysic and the position of this metaphysic in the contemporary philosophical atmosphere. I discuss how Latour has developed a postphenomenological relation approach by deactivating these notions such as consciousness, self, subject, human and so on. My main point in this work is that Latour’s anthropological investigation concerning the social dimension of science in in time has become a systematical philosophy and a sociological methodology. I propose that Latourian objectoriented, constructivist, realist ontology provides new possibilities to conceiving new mode of subjectivity beyond the notions of subject or human

Anahtar Kelimeler

Generalized Symmetry, Inscription, Phenomenotechnique, Actor-Network Theory, Actant, Translators, Mediators, Hybrits, Assemblages, Object-Oriented Ontology

Kaynakça

• Bachelard, Gaston, Bilimsel Zihnin Oluşumu: Bilginin Psikana- lizine Katkı, çev. Alp Tümertekin, İstanbul: İthaki Yayınları, 2013.
• Bachelard, Gaston, Uygulamalı Akılcılık, çev. Emine Sarıkartal, İstanbul: İthaki Yayınları, 2009.
• Badiou, Alain [2005], Yüzyıl, çev. Işık Ergüden, İstanbul: Sel Ya- yıncılık, 2010.
• Barnes, Barry, Interests and the Growth of Knowledge, London: Routledge and K. Paul, 1977.
• Bhaskar, Roy, A Realist Theory of Science, London: Routledge, 2008.
• Bhaskar, Roy [1979], Natüralizmin Olanaklılığı: Çağdaş İnsan Bilimlerinin Felsefi Bir Eleştirisi, çev. Vefa Saygın Öğütle, Ankara: Pratika Kitap, 2013.
• Bloor, David, Knowledge and Social Imagery, Chicago: University Of Chicago Press, 1976.
• Bourdieu, Pierre, Loic Wacquant, Düşünümsel Bir Antropoloji İçin Cevaplar, çev. Nazlı Ökten, İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Bourdieu, Pierre, Science of Science and Reflexivity, çev. Richard Nice, Cambridge: The University of Cambridge Press, 2004.
• Bucchi, Massimiano, Science in Society: An Introduction to Social Studies of Science, çev. Adrian Belton, Routledge, 2004.
• Collins, H. H. [1983], “Bilimsel Bilgi Sosyolojisi: Çağdaş Bilim Üzerine İncelemeler”, çev. Bekir Balkız, Bilim Sosyolojisi İnceleme- leri: Temel Yaklaşımlar, Kavramlar ve Tartışmalar içinde, ed. Bekir Balkız, Vefa Saygın Öğütle, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2010, s. 29- 57.
• Cuff, E. C., E. C. Sharrock, D. W. Francis, Sosyolojik Perspektifler, çev. Ümit Tatlıcan, Say Yayınları, 2013.
• Diken, Bülent, İsyan, Devrim, Eleştiri: Toplum Paradoksu, çev. Can Evren, İstanbul: Metis Yayınları, 2013.
• Doing, Park, “Give Me a Laboratory and I Will Rise a Discipli- ne: The Past, Present, and Future Politics of Laboratory Studies in STS”, The Handbook of Science and Technology Studies içinde, ed. E. Haccket, O Amsterdamska [vd.], 3. bs., Cambridge: The MIT Press, 2008, s. 279-295.
• Eflatun, Kratylos, çev. Suad Y. Baydur, İstanbul: Maarif Matbası, 1944.
• Etil, Hüseyin, Metin Demir, “Pierre Bourdieu’nun Bilim Sosyolo- jisine Katkısı: “Alan Teorisi”, “Habitus Cini” ve “Refleksivite Tale- bi””, Cogito 78, (Bahar 2014): 312-350.
• Foucault, Michael [1966], Kelimeler ve Şeyler: İnsan Bilimlerinin Bir Arkeolojisi, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, İstanbul: İmge Kitabevi Yayınları, 3. bs., 2006.
• Fukuyama, Francis, İnsan Ötesi Geleceğimiz: Biyoteknoloji Dev- riminin Sonuçları, çev. Çiğdem Aksoy Fromm, Ankara: ODTÜ Ya- yıncılık, 2003.
• Garfinkel, Harold, “The Work of a Discovering Science Construed with Materials from the Optically Discovered Pulsar”, Philosophy of Social Sciences 11/2, (1981): 131-158.
• Gilbert, N., M. Mulkay, Opening Pandora’s box: A sociological analysis of scientists’ discourse, Cambridge: Cambridge University Press, 1984.
• Habermas, Jurgen [1971], İdeoloji ve Teknik Olarak Bilim, çev. Mustafa Tüzel, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1993.
• Hacking, Ian, The Social Construction of What?, Cambridge: Har- vard University Press, 1999.
• Haraway, Donna, Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature, London: Routledge, 1991.
• Harman, Graham, Prince of Networks: Bruno Latour and Me- taphysics, Melbourne: re.press, 2009.
• Kocabaş, Şakir, Fizik ve Gerçeklik: Bilim Felsefesine Kavramsal Bir Yaklaşım, İstanbul: Küre Yayınları, 2001.
• Kocabaş, Şakir, İfadelerin Gramatik Ayrımı, İstanbul: Küre Yayın- ları, 2002.
• Kuhn, Thomas [1962], Bilimsel Devrimlerin Yapısı, çev. Nilüfer Kuyaş, İstanbul: Alan Yayıncılık, 1982.
• Latour, Bruno [1991], Biz Hiç Modern Olmadık: Simetrik Antro- poloji Denemesi, çev. İnci Uysal, İstanbul: Norgunk Yayınları, 2008.
• Latour, Bruno, “Can We Get Our Materyalizm Back, Please?”, Isis 89, (2007): 138-142.
• Latour, Bruno, “Coming Out As A Philosopher”, Social Studies Of Science 40/4, (2010): 599-608.
• Latour, Bruno, “From Realpolitik to Dingpolitik or How to Make Things Public”, Making Things Public-Atmospheres of Democracy içinde, ed. Bruno Latour, Peter Weibel, Cambridge: MIT Press, 2005, s. 14-41.
• Latour, Bruno, “Give Me a Laboratory and I will Raise the World”, Science Observed: Perspectives on the Social Studies of Science için- de, ed. Karin D. Knorr-Cetina, Michael Mulkay, London: Sage Pub- lications, 1983, s. 141-171.
• Latour, Bruno, “On Interobjektivity”, Mind, Culture and Activity 3/4, (1996): 228-245.
• Latour, Bruno, Pandora’s Hope: Essays on the Reality Of Science Studies, Cambridge: Harward University Press, 1999.
• Latour, Bruno, Reassembling The Social: An Introduction to Ac- tor-Network Theory, New York: Oxford University Press, 2005.
• Latour, Bruno, Science In Action: How To Follow Scientists and Engineers Through Society, Harvard University Press, 1988.
• Latour, Bruno, Steve Woolgar, Laboratory Life: The Construction of Scientific Facts, Princeton: Princeton University Press, 1986.
• Latour, Bruno, The Pasteurization of France, çev. Alan Sheridan and John Law, Cambridge: Harvard University Press, 1988.
• Lecourt, Dominique, İnsan Post İnsan, çev. Hande Turan Aba- dan, Ankara: Epos Yayınları, 2005.
• Lecourt, Dominique, Marxism and Epistemology: Bachelard, Canguilhem and Foucault, London: NLB Publisher, 1975.
• Lynch, William T. [1994], “İdeoloji ve Bilimsel Bilginin Sosyolo- jisi”, çev Eren Buğlalılar, Bilim Sosyolojisi İncelemeleri: Temel Yak- laşımlar, Kavramlar ve Tartışmalar içinde, ed. Bekir Balkız, Vefa Saygın Öğütle, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2010.
• MacKenzie, Donald, Statistical Theory and Social Interests: A Case Study, Social Studies of Science, c. 8, London-Beverly Hills: Sage, 1978, s. 35-83.
• Mannheim, Karl, İdeoloji ve Ütopya, çev. Mehmet Okyayuz, An- kara: Epos Yayınları, 2004.
• Marks, Karl, Grundrisse: Ekonomi-Politiğin Eleştirisi İçin Ön Çalışma [1941], çev. Sevan Nişanyan, İstanbul: Birikim Yayınları, 1979.
• Merton, Robert [1942], “Bilimin Normatif Yapısı”, çev. Kemal İnal, Eren Buğlalılar, Bilim Sosyolojisi İncelemeleri: Temel Yakla- şımlar, Kavramlar ve Tartışmalar içinde, ed. Bekir Balkız, Vefa Say- gın Öğütle, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2010, s. 165-179.
• Merton, Robert K. [1936], Science, Technology, Society in Sevente- enth-Century England, Harper, Row Publishing, 2002.
• Merton, Robert K. [1938], “Bilim ve Toplumsal Düzen”, çev Ümit Tatlıcan, Bilim Sosyolojisi İncelemeleri: Temel Yaklaşımlar, Kav- ramlar ve Tartışmalar içinde, ed. Bekir Balkız, Vefa Saygın Öğütle, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2010, s. 148-165.
• Merton, Robert K. [1968], “Bilimde Matta Etkisi”, çev Ümit Tatlı- can, Bilim Sosyolojisi İncelemeleri: Temel Yaklaşımlar, Kavramlar ve Tartışmalar içinde, ed. Bekir Balkız, Vefa Saygın Öğütle, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2010, s. 221-247.
• Merton, Robert, “The Neglect of Sociology of Science”, The So- ciology of Science: Theoretical and Empirical Investigations içinde, University Of Chicago Press, 1973, s. 210-222.
• Mitchell, Timothy, Rule of Expert: Egypt, Techno-Politics, Moder- nity, London: University of California Press, 2002.
• Mitroff, I. I., The Subjective Side of Science, Amsterdam: Elsevier, 1974.
• Mulkay, M. J., “Bilimsel Gelişime Dair Üç Model”, çev Vefa Say- gın Öğütle, Bilim Sosyolojisi İncelemeleri: Temel Yaklaşımlar, Kav- ramlar ve Tartışmalar içinde, ed. Bekir Balkız, Vefa Saygın Öğütle, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2010, s. 308-328.
• Öğütle, Vefa Saygın, Bekir Balkız, “Bilim Sosyolojisi Üzerine Bazı Tespitler ve Gündem Önerileri”, Bilim Sosyolojisi İncelemeleri: Te- mel Yaklaşımlar, Kavramlar ve Tartışmalar içinde, ed. Bekir Balkız, Vefa Saygın Öğütle, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2010, s. 11-27.
• Pels, Dick [1996], “Karl Mannheim ve Bilimsel Bilginin Sosyo- lojisi: Yeni Bir Gündeme Doğru”, çev Ümit Tatlıcan içinde Bilim Sosyolojisi İncelemeleri: Temel Yaklaşımlar, Kavramlar ve Tartış- malar, ed. Bekir Balkız, Vefa Saygın Öğütle, Ankara: Doğu Batı Ya- yınları, 2010.
• Pickering, Andrew, Constructing Quarks: A Sociological History of Particle Physics, Chicago: University of Chicago Press, 1984.
• Restivo, Sal, “Bruno Latour: The Once and Future Philosopher”, Blackwell Companion to Major Social Theorists içinde, ed. George Ritzer ve Jeffrey Stepinsky, Boston: Blackwell Publishing, 2011.
• Rheinberger, Hans-Jörg, “Gaston Bachelard and The Notion of ‘Phenomenotechnique’”, Perspective on Science 13/3, (2005): 313- 328.
• Sloterdijk, Peter, İnsanat Bahçesi İçin Kurallar: Heidegger’in “Hümanizm Üzerine Mektup”una Yanıt, çev. Mustafa Tüzel, İstan- bul: Everest Yayınları, 2000.
• Taylan, Ferhat, “Sunum”, Gaston Bachelard, Bilimsel Zihnin Oluşumu: Bilginin Psikanalizine Katkı içinde, çev. Alp Tümerte- kin, İstanbul: İthaki Yayınları, 2013, s. 1-13.
• Vanderberghe, Frederic [1999], “Gerçek İlişkiseldir: Bourdieu’nun Üretken Yapısalcılığının Epistemolojik Bir Analizi”, çev. Ümit Tat- lıcan, Tözcülüğün Tasfiyesi: İlişkisel Sosyolojide Temel Yaklaşımlar içinde,, ed. Güney Çeğin, Emrah Göker, Ankara: NotaBene Yayın- ları, 2012, s. 385-435.
• Warren, Hagstrom, The Scientific Community, New York: Basic Books Inc., 1965.
• Woolgar, S. W., M. Ashmore, “The Next Step: An Introduction to the Reflexive Project”, ed. S. W. Woolgar, Knowledge and Reflexi- vity: New Frontiers in the Sociology of Knowledge içinde, Beverly Hills: Sage, 1988, s. 1-11.
• Woolgar, Steve [1981], “Toplumsal Bilim İncelemelerinde Çıkar- lar ve Açıklama”, çev Emrah Göker, Bilim Sosyolojisi İncelemeleri: Temel Yaklaşımlar, Kavramlar ve Tartışmalar içinde, ed. Bekir Bal- kız, Vefa Saygın Öğütle, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2010, s. 386- 417.
• Yearley, Steven, Making Sense of Science: Understanding the So- cial Studies of Science, London: Sage Publication, 2005.
• Zizek, Slavoj, Lenin Üzerine, çev. Nilgün Araş, İstanbul: Encore Yayınları, 2004.