el-Felâsifenin Devrimci Çocuğu İbn Haldun’a Yeniden Bakmak: Mukaddime, İslam Felsefesinde İbn Rüşdcü Bir Kırılma mı?

Yıl 2014, Sayı: 37, 117 - 144, 01.12.2014

Cemile Barışan

Öz

İbn Haldun İslam düşünce tarihinde birçok ayrı branşta çalışmış ve kafa yormuş, bugün de güncelliğini koruyan ve hâlâ tartışılan önemli bir bilgindir. İslami ilimlerde kıraat, hıfz ve hadis çalışmaları gibi başat temrinlerle birlikte mantık eğitimi de almış, diğer yandan meşşâî filozofları da ciddiyetle çalışmıştır. Ancak filozofların ilm-i ilahisini (metafiziği) reddetse bile kendisi de bir anlamda felsefe yapmış, aynı zamanda onların önemli eserlerine de atıflarda bulunmuştur. Bununla birlikte klasik felsefi ürünleri vermenin dışında bambaşka bir alanda felsefe yaptığını; hikmet ilimlerinden bir ilmin kurucusu olduğunu belirtmiştir. Bu noktada tarih ilmi üzerinden bir dönüşüme neden olmuştur.Bu bağlamda İbn Haldun’un literatürde de tartışmaya neden olan felsefi ekollerle ilgisi, burada özellikle onun Endülüslü meşhur filozof İbn Rüşd’le karşılaştırılması açısından değerlendirilecektir. Ancak bu değerlendirme yapılırken, düşünürün kelâm ve tasavvuf gibi diğer alanlarla ilişkisi ve aynı zamanda felsefi ekoldeki doğrudan argümanları da göz önüne alınarak bütüncül bir değerlendirmeye gidebilmek önem arz etmektedir. Bu açıdan bakıldığında, İbn Rüşd ile ilişkisini doğru okumaya çalışmak, bugünün İbn RüşdGazâlî karşılaştırmasına göre değil, İbn Haldun’un bizzat bu isimlere ne şekilde atıfta bulunduğuna ya da eserinde ne şekilde bir yöntem izlediğine bakılarak yapılabilir. Burada özellikle umranın medenîleşme çizgisine göre oluşturulmuş bir planla ortaya koyduğu Mukaddime’nin o dönemde mevcut ilmî disiplinler hakkında neler söylediği de önemlidir. Böylelikle onun kurmuş olduğunu söylediği hikmet ilimlerinden olan (dolayısıyla felsefeden olan) umran ilmi, bir ekole dâhil edilebilir mi ve edilecek olursa bu tam olarak ne anlama gelecektir? Ya da klasik anlamında bir yerleştirme çabası İbn Haldun için ne derece yerindedir? Bu makalede tartışmak istediğimiz mesele budur

Anahtar Kelimeler

İbn Haldun, Mukaddime, İslam Felsefesi, Umran İlmi, Din ve Bilim, İbn Rüşd, Gazâlî, Tasavvuf

Revisiting Ibn Khaldun, the Revolutionary Child of Al-Falasifa: Is The Muqaddimah an Averroesian Break in Islamic Philosophy?

Öz

Ibn Khaldun is an important scholar who worked on different
themes in Islamic thought and is still discussed, whose
ideas are also valid for today. He studied Islamic sciences,
including recitation, memorization and hadith, as well as
logic on the one hand, and well versed in the peripatetic
philosophy. Though he rejected the philosophers’ emphasis
on metaphysics, he himself produced philosophy, and
made references to their well-known works. He further argued
that his philosophy lied outside the mainstream one,
for he was the founder of a new science, which was one of
the philosophical sciences. His new emphasis thus caused a
transformation in the study of history.
In this context, this article discusses Ibn Khaldun’s connection
to philosophical schools, which is still debated in
the literature, particularly comparing him with the famous
Andalusian philosopher Ibn Rushd. Our discussion will
also entail an analysis of his relation to other fields, such as theology and Sufism, as well as his directly philosophical arguments
to provide a comprehensive investigation. Such a
perspective requires reading his relation to Ibn Rushd not
through the lenses of comparing the latter with Ghazali, as
is often done today, but by focusing on how Ibn Khaldun
himself made references to both of these philosophers and
on the method he applied in his work. In this context, it is
important to investigate how which he compiled The Muqaddimah
through a plan based on a civilizational process,
presents the different scientific disciplines of the time. Thus,
this article aims to discuss the question of whether the science
of umran, which he claimed to be one of the philosophical
sciences, can be classified as part of a school; or whether
such an attempt at classification would be meaningful
for Ibn Khaldun himself.

Anahtar Kelimeler

Ibn Khaldun, The Muqaddimah, Islamic Philosophy, Science of Umran, Religion and Science, Ibn Rushd, Ghazali, Sufism

Kaynakça

• Abdurrahman bin Muhammed bin Haldûn, Mukaddimetu İbn Haldûn, haz. Ali Abdu’l-Vâhid Vâfî (3 cilt), Kahire: Dâru Nahda Mısr li’t-tıbâ’a ve’n-neşr ve’t-tevzî’, 2006.
• Alp, Talha, Mantık-İsagoci Tercümesi, İstanbul: Yasin Yayınevi, 2007.
• Arslan, Ahmet, “İbn Haldun ve Mantık”, Yazko Felsefe Yazıları 3. Kitap içinde, haz. Selahattin Hilav, İstanbul: Yazko Yayın, 1982.
• Bakar, Osman, İslâm Düşüncesinde İlimlerin Tasnifi, çev. Ahmet Çapku, İstanbul: İnsan Yayınları, 2012.
• Barışan, Cemile, İbn Haldun’un İslam Düşüncesindeki Arka Pla- nı ve Mukaddime’nin İlimler Tasnifindeki Yeri, Doktora Tezi, Mar- mara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul: 2013.
• Gazâlî, Arayışlar Kitabı, çev. Osman Güman, İstanbul: İlke Yayın- cılık, 2012.
• Gazzâlî, Filozofların Tutarsızlığı, çev. Mahmut Kaya, Hüseyin Sa- rıoğlu, İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Görgün, Tahsin, “İbn Haldun (Görüşleri)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1999, c. XIX.
• Görgün, Tahsin, “Tarih ve Toplum Araştırmalarında Bir Yöntem Kaynağı Olarak Klasik Metafizik: Fahreddin er-Râzî Ekolü ve İbn Haldun”, İslâm Araştırmaları Dergisi 17, (2007): 51-70.
• İbn Haldun, Bilim ile Siyaset Arasında Hatıralar, çev. Vecdi Ak- yüz, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2004.
• İbn Haldun, Mukaddime, haz. Süleyman uludağ, II c., İstanbul: Dergâh Yayınları, 2007-2008.
• İbn Rüşd, Felsefe-Din İlişkileri Faslu’l-makâl el-Keşf an minhâci’l- edille, haz. Süleyman uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2004.
• İbn Sînâ, Kitâbu’ş-Şifâ, Metafizik I, çev. Ekrem Demirli, Ömer Türker, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• Karlığa, H. Bekir, “İbn Rüşd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansik- lopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1999, c. XX.
• el-Kindî, Ya’kûb bin İshâk, Aristoteles’in Kitaplarının Sayısı Üze- rine, çev. Mahmut Kaya, Felsefi Risâleler içinde, İstanbul: Klasik Yayınları, 2002.
• Kutluer, İlhan, İlim ve Hikmetin Aydınlığında, İstanbul: İz Yayın- cılık, 2001.
• Mahdi, Muhsin, Ibn Khaldûn’s Philosophy of History, Chicago: The university of Chicago Press, 1964.
• Taylan, Necip, “Bilgi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992, c. VI.
• Yılmaz, Hasan Kâmil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, İs- tanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Revisiting Ibn Khaldun, the Revolutionary Child of Al-Falasifa:
• Is The Muqaddimah an Averroesian Break in Islamic Philosophy?