Hulefâ-yi Râşidîn Döneminden Emevîlere Geçişin Siyasi Anlamı: Hilafet-Mülk Tartışması -Üç Siyer Metni Üzerinden Bir İnceleme-

Yıl 2014, Sayı: 37, 51 - 83, 01.12.2014

Hızır Murat Köse

Öz

Hulefâ-yi Râşidîn döneminden Emevîlere geçişin siyasi açıdan nasıl anlaşılacağı meselesi İslam tarihinin önemli tartışma konularından birisidir. Bu tartışma aynı zamanda İslam siyaset düşüncesinin nasıl anlaşılacağı meselesine de ışık tutmaktadır. Çalışmamızda bu meseleye dair siyer kitaplarında öne çıkan üç yaklaşım ele alınacaktır. 1. Bu geçişi cumhuriyetten mutlakiyetçi bir rejime dönüşüm şeklinde olumsuz bir değişim olarak yorumlayan modernist daraltıcı yaklaşım (Zekai Konrapa), 2. Bu geçişin asabiyet ile mülke dönüşümün tabii bir sonucu olduğunu ifade eden umrani yaklaşım (Ahmed Cevdet Paşa), 3. Bu dönüşümü temel ilkeler çerçevesinde ele alarak mülke dayalı yönetimin Kur’an’da mutlak olarak kötülenmediğini belirten ilke esaslı yaklaşım (Muhammed Hamidullah)

Anahtar Kelimeler

Hilafet, Mülk, Asabiye, Emevîler, İbn Haldun, İslam Modernizmi

The Political Meaning of the Transition from the Period of Khulafâ al-Râshidîn (Rightly Guided Caliphs) to the Period of Umayyads: Caliphate-Kingdom Debate. -An Analysis of Three Seerah Texts-

Öz

The problem of how to understand the transition form the
historical period of Khulafâ al-Râshidîn (Rightly Guided Caliphs)
to that of Umayyads is one of the most controversial
issues in the history of Islam. The way to handle this debate
also sheds light on how to understand larger issue of Islamic
political thought. I will analyze three approaches to this debate
that have emerged and become dominant in the seerah
literature. 1. A modernist and reductionist approach that
presents this transition as one from a republican regime to
an absolitist one; as such, the transition is normatively seen
in a negative light (Zekai Konrapa), 2. The “umranic” approach
that views the change as a result of a natural process
of transformation of “asabiyya” into “mulk” (Ahmed Cevdet
Pasha), 3. An approach that looks at the debate from
the perspective of basic (Quranic) prenciples and sees the
“mulk”-based regime as the one that is not categorically denounced
in the Qur’an (Muhammad Hamidullah).

Anahtar Kelimeler

Caliphate, Mulk, Asabiyya, Umayyads, Ibn Khaldun, Islamic Modernism

Kaynakça

• Abdürrazık, Ali, el-İslam ve Usulü’l-Hükm: Bahs fi’l-Hilafe ve’l- Hükûme fi’l-İslam, Kahire: Daru’l-Kütübi’l-Mısri, 2012.
• Abdürrazık, Ali, İslamiyet ve Hükümet: Din ve Devlet, Hilafet ve Saltanat, Siyaset ve İslâmiyet Hakkında Tedkikat, çev. Ömer Rıza Doğrul, İstanbul: Kütüphane-i Suudi, İkdam Matbaası 1927/1346. 113 İbn Haldun’da hem umran ilminin getirdiği gerçekçilik hem de normatif
• yön bir arada bulunmaktadır. O, halifede bulunması gereken şartları, dinî
• menasıb ve vazifeleri, biat, adalet gibi konuları kısaca tartışarak, geniş bil
• gi için el-Ahkamü’s-sultaniyye metinlerine atıf yapmaktadır. İbn Haldun,
• Mukkaddime, c. II, s. 665.
• Ahmed Hilmi, Filibeli, İslam Tarihi, sadeleştiren ve genişleten: Rıza Nur, 2. bs. İstanbul: Ötüken, 1982.
• Ameer Ali, Syed, The Life and Teachings of Mohammed or The Spirit of Islam, London: W. H. Allen & Co. Ltd., 1891.
• Ameer Ali, Syed, The Spirit of Islam or The Life and Teachings of Mohammed, Calcutta: S. K. Lahiri & Co., 1902.
• Aycan, İrfan, Saltanata Giden Yolda Muaviye bin Ebi Süfyan, An- kara: Fecr Yayınevi, 1993.
• Aycan, İrfan, v. dğr., Emeviler Dönemi Bilim, Kültür ve Sanat Ha- yatı, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
• Bass, Bernard M., Bass & Stogdill’s Handbook of Leadership, 3. bs. New York: The Free Press, 1990.
• Cabiri, Muhammed Abid, İslam’da Siyasal Akıl, çev. Vecdi Akyüz, İstanbul: Kitabevi, 1997.
• Canikli, İlyas, Siyasetin Kurucusu Olarak Hadis, Sünni Hadis Li- teratüründe Hilafet Problemi, İstanbul: Medrese Yay., 2006.
• Cevdet Paşa, Ahmed, Kısas-ı Enbiya ve Tevarih-i Hulefa, Dersaa- det: Kanaat Matbası, 1331.
• Cevdet Paşa, Ahmed, Tarih-i Cevdet, 2. bs., Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye, 1309.
• Cüveyni, el-Gıyasi: Gıyasü’l-Ümem fi’ltiyasi’z-Zulem, 2. bs., nşr. Abdülaziz ed-Dib, Mektebetü’l-kübra, y.y., 1981.
• Emir Ali, Seyyid, Ruh-ı İslam: Müslümanlığın ve İslam’ın Mef- kurelerinin Tarihi Tekamülü, çev. Ömer Rıza [Doğrul], İstanbul: Sebîlürreşâd Kütüphanesi [İstanbul: Amedi Matbaası], 1340.
• Erdem, Sami, “Cumhuriyet’e geçiş sürecinde hilafet teorisine alternatif yaklaşımlar: Seyyid Bey örneği (1922-1924)”, Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi (1996/2): 119-146.
• Görmez, Mehmet, “İslam Dünyasında Laiklik Tartışmasını Baş- latan Bir Kitap ve Bu Kitabın Serencamı”, İslami Araştırmalar 8/3- 4, (1995): 223-231.
• Hamidullah, Muhammed “Constitutional Problems in Early Is- lam”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 5/1-4, (1973): 15-35.
• Hamidullah, Muhammed, İslam Anayasa Hukuku, der. Vecdi Ak- yüz, İstanbul: Beyan Yayınları, 1995.
• Hamidullah, Muhammed, İslam Hukuku Etüdleri, İstanbul: Bir Yayıncılık, 1984.
• Hamidullah, Muhammed, İslam Müesseselerine Giriş, çev. İhsan Süreyya Sırma, İstanbul: Beyan Yayınları, 1992.
• Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi, II c., çev. Salih Tuğ, İstanbul: İrfan Yayıncılık, 2003.
• Hamidullah, Muhammed, İslam’da Devlet İdaresi, çev. Kemal Kuşçu, Ankara: Nur Dağıtım, 1979.
• Hawting, Gerald, The First Dynasty of Islam: the Umayyad Calip- hate (661-750), 2. bs., London: Routledge, 2000.
• Hourani, Albert, Arabic Thought in the Liberal Age 1798-1939, Oxford: Oxford university Press, 1962.
• İbn Haldun, Mukaddime, III c., thk. Ali Abdülvahid Vafi, Kahire: Darü’n-Nahda, 1981.
• İbn Haldun, Tarihu İbn Haldun, Kitabü’l-İber ve Divanü’l- Mübteda ve’l-Haber fî Eyyami’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve men Asarahum min Zevi’s-Sultani’l-Ekber, Beyrut: Daru İbn Hazm, 2011.
• İbn Rüşd, Averroes on Plato’s Republic, çev. Ralph Lerner, Ithaca: Cornell university Press, 1974.
• İmamoğlu, Abdullah Taha, “Hurmanın Aşılanması/Döllenmesi ile İlgili Rivayetin Tetkik, Tahlil ve Tenkidi”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi SBE, 2005.
• İzmirli, İsmail Hakkı, “Hilafet-i İslamiye”, İslam Siyaset Düşün- cesinde Değişme ve Süreklilik, Hilafet Risaleleri içinde, haz. İsmail, Kara, İstanbul: Klasik, 2003, c. III, s. 438-443.
• Kara, İsmail, (haz.), İslam Siyaset Düşüncesinde Değişme ve Sü- reklilik, Hilafet Risaleleri, VI c., İstanbul: Klasik, 2002-2014.
• Kara, İsmail, “Dini Düşünce Tarihimiz Açısından Hamidullah’ın Eserlerinin Türkçeye/Türkiye’ye İntikali ve Tesirleri”, Mustafa Kara v.dğr., Hayatı, Kişiliği ve Düşünceleri ile Muhammed Hamidullah Sempozyumu (18-19 Kasım 2005) içinde, Bursa: Bursa İl Müftülü- ğü, 2007, s. 73-126.
• Kara, İsmail, İslamcıların Siyasi Görüşleri, İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Karaman, Hayrettin, “Kitap Hakkında”, Vecdi Akyüz, Hilafetin Saltanata Dönüşmesi içinde, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1991, s. 5-6.
• Kavak, Özgür, “‘Siyasi-Fıkhi Ahkamın’ Fıkıh usulü Zemininde Te- mellendirilmesi: Cüveyni’nin el-Gıyasi’sinde Kat’iyyat-Zanniyyat Ayrımı ve Modern Yorumları”, Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 14/27, (2009/2): 21-55.
• Konrapa, Zekai, “Medeniyet Tarihinde İslam Medeniyetinin Yeri”, İslâm Medeniyeti I/1, (1967): 12-14.
• Konrapa, Zekai, Peygamberimiz, İslam Dini ve Aşere-i Mübeşşere, İstanbul: Fatih Yayınevi, 1968.
• Köse, Hızır Murat “Siyaset”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansik- lopedisi (DİA), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2009, c. XXXVII, s. 294-299.
• Madelung, Wilferd, The Succession to Muhammad, A Study of the Early Caliphate, Cambridge: CuP, 1997.
• el-Makrizi, Takıyüddin, Emevi-Haşimi Çekişmesi, çev. İrfan Ay- can - Abdülhalik S. Bakır, Ankara: Rehber Yay., 1993.
• Neumann, Christoph K., Araç Tarih Amaç Tanzimat, Tarih-i Cevdet’in Siyasi Anlamı, çev. Meltem Arun, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
• Özcan, Azmi, “İngiltere’de Hilafet Tartışmaları 1873-1909”, İslam Siyaset Düşüncesinde Değişme ve Süreklilik, Hilafet Risaleleri için- de, haz. İsmail, Kara, İstanbul: Klasik, 2002, c. I, s. 63-91.
• Rhodes, R.A.W. ve ‘t Hart, Paul (ed.), The Oxford Handbook of Po- litical Leadership, Oxford: Oxford university Press, 2014.
• Siddiqi, Mazheruddin, Modern Reformist Thought in the Muslim World, Delhi: Adam Publishers, 1993.
• Souad, T. Ali, A Religion, Not a State: Ali Abd al-Raziq’s Islamic Justification for Political Secularism, Salt Lake City: The university of utah Press, 2009.
• Tuğ, Salih ve Yaşaroğlu, M. Kamil, “Muhammed Hamidullah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2005, c. XXX, s. 534-537.
• Weizmann, Itzchak, “Islamic Modernism”, ed. Thomas Benja- min, Encyclopedia of Western Colonialism since 1450, New York: Thomson Gale, 2007, s. 657.
• Yiğit, İsmail, “Emevîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope- disi (DİA), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1995, c. XI, s. 87-104.
• The Political Meaning of the Transition from the Period of Khulafâ
• al-Râshidîn (Rightly Guided Caliphs) to the Period of Umayyads:
• Caliphate-Kingdom Debate. -An Analysis of Three Seerah Texts