II. ABDÜLHAMİT DÖNEMİNDE IRAK’TA ŞİİLİĞE KARŞI OSMANLI EĞİTİM POLİTİKASI

Yıl 2016, Cilt: 21 Sayı: 41, 63 - 108, 29.03.2017

Faruk Yaslıçimen

https://doi.org/10.20519/divan.315101

Cited By: 1

Öz

On dokuzuncu yüzyılın sonlarına doğru, Osmanlı
yetkilileri Irak'taki Sünni ortopraksisi ve dolayısıyla devlet egemenliğinin
tehlikede olduğunu fark etti. Irak’ta Sünni kitlelerin Şiileştiğine ve bunun da
ciddi bir siyasi risk oluşturabileceğine kanaat getirildi. Osmanlı makamları,
Irak'ta yaşayan tebaanın siyasi sadakatini garanti altına almak adına bir
eğitim politikası hazırladılar. Bu politikanın asli amaçlarından biri de “tashîh-i akâid” yani inançların düzeltilmesi idi. Bu makalede,
II. Abdülhamid döneminde, hükümetin algıladığı şekliyle, Irak'ta Şii mezhebinin
yayılmasına karşı alınan önlemler konu edilmektedir. Bu önlemler arasında medreselere
Sünni müderris ve ulama tayini, aşiretler arasına gezgin vaizler gönderilmesi, modern
okullar açılması ve erken yaşlarda Irak'taki Şii erkek çocukların Sünnileştirilmek
amacıyla İstanbul'a götürülmeleri gibi uygulamalar bulunmaktadır. Bu makalede
ayrıca, Şiiliğin yayılmasına karşı geliştirilen eğitim politikasının
uygulanması esnasında ortaya çıkan güçlükler de ele alınmaktadır. Bunlar
arasında, Şiiliğin yayılmasına karşı mücadele etmek üzere seçilecek ulemanın
yerelden mi yoksa yerel olmayan ulamadan mı seçileceği ve mali zorlukların nasıl
aşılacağı gibi konular gösterilebilir. Genel olarak, Osmanlı eğitim politikası,
Sünni olmayan Müslüman grupların inançlarının düzeltilmesini de içeren bir
Osmanlılık kimliğinin yaygınlaştırılmasını amaçlıyordu. Bu ise yeniden
tanımlanarak anlam katmanları genişletilen bu kimliğin İslam'ın Sünni yorumunu
siyaseten daha merkeze almasını beraberinde getiriyordu.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Irak, XIX. Yüzyıl, Devlet, Otorite, Eğitim, Medrese, Okul, Ulema, Sünni, Şii, Mezhep Siyaseti

Saving the Minds and Loyalties of Subjects: Ottoman Education Policy Against The Spread of Shiism in Iraq During The Time of Abdülhamid II

Öz

Towards the end of the nineteenth century, Ottoman authorities realized
that the Sunni orthopraxy and ipso facto
state sovereignty in Iraq was in danger. They believed that the great numbers
of Sunni masses converting to Shiism could pose a serious political risk in the
near future. To guarantee the political loyalties
of the subjects living in Iraq, the Ottoman authorities formulated a policy of
education to protect and correct beliefs. This article explains how the Ottoman
government during the time of Abdülhamid II applied counter-measures against
the perceived spread of Shiism in Iraq. These included appointing single Sunni professors
to madrasas, sending itinerant preachers among the tribesmen to teach them the
basic tenets of Sunnism, opening modern schools, and taking Iraqi Shiite boys
at an early age to Istanbul to change their beliefs. The article further
addresses issues that emerged during the implementation of this policy, such as
the questions of whether to select local or non-local ulama and how to overcome
financial challenges. Overall, the Ottoman policy of education aimed at
disseminating an identity of Ottomanness (Osmanlılık)
that included the correction of the beliefs of non-Sunni Muslim groups. This
also meant re-defining Ottomanness in closer association with the Sunni
interpretation of Islam.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Iraq, Nineteenth Century, State, Authority, Education, Madrasa, Ulama, School, Sunni, Shiite, Policy of Sectarianism

Kaynakça

• BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İstanbul (Prime Ministry Archives in Istanbul)
• A.MKT.UM (Sadâret Mektûbî Kalemi Umûm Vilâyet) 50/36; 113/99; 549/27.
• A.MKT.MHM (Sadâret Mektûbî Kalemi Mühimme Evrakı) 463/82.
• BEO (Bâb-ı Ali Evrak Odası Evrakı) 137/10219; 413/30919; 678/50846; 1048/78596; 1084/81245.
• DH.MKT (Dahiliye Nezâreti Mektûbî Kalemi) 427/53; 1087/13; 1143/13; 2317/55.
• DH.TMIK.S. (Teşri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu) 32/18.
• HR.SYS (Hariciye Nezâreti Siyasî Kısmı Belgeleri) 5/22.
• İ. DH. (İrade Dâhiliyye) 96880.
• İ.HUS (İrade Husûsî) 4; 17; 59.
• İ.M (İrade Maârif) 1.
• İ.ML (İrade Mâliye) 6; 10; 21.
• İ.MMS. (İrade Meclis-i Mahsûs)129/5537.
• İ.MVL. (İrade Meclis-i Vâlâ) 477/21587.
• MF.MKT (Maârif Nezâreti Mektubî Kalemi) 57/115; 150/45; 192/97; 200/32; 246/56; 310/43; 422/33; 542/7; 829/9; 848/62; 1050/7.
• M.V. (Meclis-i Vükelâ Mazbataları) 1/26; 12/53; 54/37; 55/15.
• Ş.D. (Şûrâ-yı Devlet Defterleri) 2488/28.
• Y.A.HUS (Yıldız Sadâret Hususî Marûzât Evrâkı) 260/130; 462/44.
• Y.A. RES (Yıldız Sadâret Resmî Marûzât Evrâkı) 70/3.
• Y.EE (Yıldız Esas Evrâkı ) 8/9; 9/14; 10/69.
• Y.MTV. (Yıldız Mütenevvî Marûzât Evrâkı) 43/114; 43/117; 45/13; 45/24; 53/108; 54/82; 59/41; 65/92; 72/43; 73/71; 74/133; 78/158; 90/76; 131/109; 245/87.
• Y.PRK.A (Yıldız Perâkende Sadâret Marûzâtı) 11/58.
• Y.PRK.ASK (Yıldız Perâkende Askerî Marûzât) 72/80.
• Y.PRK.AZJ (Yıldız Perâkende Arzuhal ve Jurnaller) 17/81.
• Y.PRK.BŞK (Yıldız Perâkende Mâbeyn Başkitâbeti) 22/62; 24/66; 57/16; 79/71.
• Y.PRK.MF (Yıldız Perâkende Maârif Nezâreti Marûzâtı) 2/36.
• Y.PRK.MK. (Yıldız Perâkende Müfettişlik ve Komiserlikler Marûzâtı) 4/80.
• Y.PRK.MŞ. (Yıldız Perâkende Meşîhat Dâiresi Marûzâtı ) 6/18.
• Y.PRK.MYD (Yıldız Perâkende Yâverân ve Maiyyet-i Seniyye Erkân-ı Harbiyye Dâiresi) 23/18.
• Y.PRK.SRN (Yıldız Perâkende Serkurenâlık Evrakı) 3/22.
• Çetinsaya, Gökhan. Ottoman Administration of Iraq, 1890-1908. London: Routledge, 2006.
• Çiçek, Nazan. “The Role of Mass Education in Nation-Building in the Ottoman Empire and the Turkish Republic, 1870-1930.” Mass Education and the Limits of State Building, c. 1870-1903, eds. Laurence Brockliss and Nicola
• Sheldon, 224-250 (London, New York: Palgrave MacMillan, 2012).
• Deringil, Selim. “The Struggle Against Shi’ism in Hamidian Iraq: A Study in Ottoman Counter Propaganda.” Die Welt des Islams, New Series, 30 (1990): 45-62.
• Deringil, Selim. The Well-Protected Domains: Ideology and the Legitimacy of Power in the Ottoman Empire, 1876-1909. London, New York: I. B. Tauris, 1998.
• Fortna, Benjamin. Imperial Classroom: Islam, the State, and Education in the Late Ottoman Empire. Oxford: Oxford University Press, 2002.
• Herzog, Christoph. Osmanische Herrschaft und Modernisierung im Irak: Die Provinz Baghdad, 1817-1917. Bamberg: University of Bamberg Press, 2012.
• Kern, Karen. Imperial Citizen: Marriage and Citizenship in the Ottoman Frontier Provinces of Iraq. Syracuse, New York: Syracuse University Press, 2011.
• Kodaman, Bayram. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Litvak, Meir. Shi’i Scholars of nineteenth century Iraq: The ‘ulama’ of Najaf and Karbala’. Cambridge: Cambridge University Press, 1998.
• Nakash, Yitzhak. The Shi’is of Iraq. Princeton: Princeton University Press, 1994. Somel, Selçuk Akşin. The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire (1839-1908): Islamization, Autocracy, and Discipline. Leiden, Boston, Köln: Brill, 2001.
• Wilson, M. Brett. Translating the Qur'an in an Age of Nationalism: Print Culture and Modern Islam in Turkey. Oxford: Oxford University Press, 2014.
• Yaslıçimen, Faruk. “Osmanlı Devleti’nin İran Eksenli Irak Siyaseti ve 19. Yüzyılda Bürokratik Bilgi Üretimi.” Gelenek ve Modern Arasında Bilgi ve Toplum, ed. M. Hüseyin Mercan, 301-335 (İstanbul: Yedirenk, 2013).
• Yaslıçimen, Faruk. “Sunnism versus Shiism: “Sunnism versus Shiism? Rise of the Shiite Politics and of the Ottoman Apprehension in Late Nineteenth Century Iraq.” Master Thesis, Bilkent University, 2008.
• Yaslıçimen, Faruk. “The Ottoman Empire and its Shiite Subjects: State-Society Relations in the Late Nineteenth and Early Twentieth Centuries.” PhD Dissertation, Ludwig-Maximilians-Universität München, 2016.
• Yousef, Hoda A. “Reassessing Egypt’s Dual System of Education Under Isma‘il: Growing ‘ilm and Shifting Ground in Egypt’s First Educational Journal, Rawdat al-Madaris, 1870-77.” International Journal of Middle East Studies 40 (2008): 109-130.
• Zengin, Zeki Salih. II. Abdülhamid Dönemi Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2009.