Erken Dönem İslam Tarihi’nde İlim Merkezleri ve Ulema Hareketliliğinin Tespiti Üzerine Metodolojik Bir Arayış: Nisbeler

Yıl 2017, Sayı: 42, 1 - 33, 21.08.2017

M. Enes Topgül

https://doi.org/10.20519/divan.335351

Cited By: 4

Öz

Erken dönem İslami ilim merkezlerinin ve bu merkezler
arasındaki ilişkilerin belirlenmesi, genelde İslami ilimler tarihindeki, özelde
de hadis tarihindeki pek çok boşluğun giderilmesini sağlayacaktır. Ancak, ulema
hareketliliğinin mahiyeti, siyasi erkin davranışları ile farklı merkezlerin
yükselişi ve düşüşü arasındaki ilişkileri incelemek için hangi kaynaklardan ne
şekilde istifade edilebileceğine dair mevcut literatürde yaygın olarak takip
edilen bir metot yoktur. Bu makale ulema hakkında biyografik malumatı ihtiva
eden târîh, tabakât ve ricâl
türündeki eserlerde standart bir bilgi türü olarak kaydedilen ve ele alınan
şahsın ailevi veya kabilevi durumunun yanı sıra; meslek, mezhep ve meşrebi
hakkında da bilgi verebilen nisbelerin erken dönem İslami ilim merkezlerinin ve
bunlar arasında ulema hareketlerinin mahiyeti ve yönünün tespitine dair bir
araştırmaya veri sağlayabileceğini öne sürmektedir. Nisbelerin bu tarz
kullanımının imkanına dair metodolojik bir tartışmadan sonra, bir Sünni ve bir
Şii hadis isnadında yer alan isimlerdeki nisbelerin analizi yapılarak erken
Sünni ve Şii ilim merkezleri, ulema hareketliliğinin yönü ve güzergahları
hakkında birtakım tespitlerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Nisbe, İlim Merkezleri, Rıhle, Rıhle Yönü, Ulema Hareketliliği, Mervezî, Keşşî

Kaynakça

• Akcaoğlu, Faik. Nişabur’da Hadis Çalışmaları. İstanbul: Beka Yayınları, 2013.
• Asatryan, Mushegh. “Bankers and Politics: The Network of Shiʿi Moneychangers in Eighth-Ninth Century Kufa and their Role in the Shiʿi Community.” Journal of Persianate Studies 7 (2014): 1-21.
• Avcı, Casim. “Nisbe.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) 23: 142-44.
• Bulliet, Richard W.. “A Quantitative Approach to Medieval Muslim Biographical Dictionaries.” Journal of Economic and Social History of the Orient 13/2 (1970): 195-211.
• –––. The Patricians of Nishapur: a Study in Medieval Islamic Social History. Cambridge: Harvard University, 1972.
• Cohen, Hayyim J.. “The Economic Background and the Secular Occupations of Muslim Jurisprudence and Traditionalists in The Classical Period of Islam (Until the Middle of the 11th Century).” Journal of Economic and Social History of the Orient 13/1 (1970): 16-61.
• Demir, Habip. Horasan’da Şiilik. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2016.
• Deştî, Muhammed. “Târîh-i teşeyyu‘ der Nîşâbûr (ez âgâz tâ pâyân-ı karn-i çehârem hicrî) (I).” Târîh-i İslâm der âyine-i pejûheş 4 (1383 hş.): 83-90.
• Fehmi, Naim Zeki. Turuku’t-ticâreti’d-devliyye ve mahattatuhâ beyne’ş-şark ve’l-garb. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1973.
• Haider, Najam. The Origins of the Shī‘a: Identity, Ritual, and Sacred Space in Eighth-Century Kūfah. Cambridge: Cambridge University Press, 2011.
• Hayes, Edmund. The Envoys of the Hidden Imam: Religious Institutions and the Politics of the Twelver Occultation Doctrine. Doktora Tezi, The University of Chicago, 2015.
• Hirschler, Konrad. The Written Word in the Medieval Arabic Lands: A Social and Cultural History of Reading Practices. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2012.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım Muhammed Nasîbî. Sûretü’l-arz. Leiden: E. J. Brill, 1938.
• İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. İshak. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1398/1978.
• Keşşî, Muhammed b. Ömer b. Abdülaziz. İhtiyâru Ma‘rifeti’r-ricâl. Haz. Hasan Mustafavi. Meşhed: Dânişgâh-ı Meşhed, 1348 hş./1969.
• Lucas, Scott C.. Constructive Critics, Ḥadīth Literature, and the Articulation of Sunnī Islam: The Legacy of the Generation of Ibn Saʻd, Ibn Maʻīn, and Ibn Ḥanbal. Leiden-Boston: Brill, 2004.
• Makdisî, Muhammed b. Ahmed Beşşârî. Ahsenü’t-tekâsim fî ma‘rifeti’l-ekâlîm. Haz. M. J. De Goeje. Leiden: Brill, 1967.
• Mehdî Gulâmalî-Ahmed Gulâmalî. “Nakş-i Âsyâ-yı meyâne kohen der neşr-i hadîs-i şîa.” Ulûm-i hadîs 58 (1389 hş.): 174-203.
• Mervezî, Muhammed b. Nasr. Ta‘zîmü kadri’s-salât. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1406.
• Monique Bernards-John Nawas. “The Geographic Distribution of Muslim Jurists during the First Four Centuries AH.” Islamic Law and Society 10/2 (2003): 168-81.
• –––. “A Preliminary Report of the Netherlands Ulama Project.” Law, Christianity and Modernism in Islamic Society, ed. Urbain Vermeulen ve Jan M. F. Reeth, 97-110 (Leuven: Peeters Press, 1998).
• Necâşî, Ahmed b. Ali. Ricâlü’n-Necâşî. Beyrut: Şirketü’l-A‘lemî li’l-Matbûât, 1431/2010.
• Newman, Andrew J.. The Formative Period of Twelver Shi‘ism. Richmond: Curzon, 2000.
• Okuyucu, Nail. Şâfiî Mezhebinin Teşekkül Süreci. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 2015.
• Râşid, Sa‘d Abdülaziz. Darb Zubaydah: The Pilgrim Road from Kufa to Mecca. Riyad: Câmiatü’r-Riyad, 1980.
• Romanov, Maxim. “Toward the Digital History of the pre-Modern Muslim World: Developing Text-mining Techniques for the Study of Arabic Biographical Collections.” Analysis of Ancient and Medieval Texts and Manuscripts: Digital Approaches, ed. T. L. Andrews, C. Macé, 229-44 (Turnhout: Brepols Publishers, 2014).
• Sezgin, M. Fuad. Buhârî’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar. İstanbul: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1956.
• G. le Strange. Baghdad During the Abbasid Caliphate. London: The Clarendon Press, 1924.
• Şentürk, Recep. Toplumsal Hafıza: Hadis Rivayet Ağı, 610-1505. Çev. Mehmet Fatih Serenli. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2004.
• Topgül, Muhammed Enes. Erken Dönem Şiî Ricâl İlmi (Keşşî Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• –––. Hadis Râvilerinde Şiîlik Eğilimi (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2010). Touati, Hourai. Ortaçağ’da İslâm ve Seyahat: Bir Âlim Uğraşının Tarihi ve Antropolojisi. Çev. Ali Berktay. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2016.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasan. el-Fihrist. Haz. Seyyid Muhammed Sâdık âl-i Bahru’l-ulûm. Necef: Mektebetü’l-Murtazaviyye, ts.
• Ünal, Halit. “Mervezî, Muhammed b. Nasr.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 29: 235-36.
• Vacca, Alison. “Nisbas of the North: Muslims from Armenia, Caucasian Albania, and Azerbaijan in Arabic Biographical Dictionaries (4th-7th centuries AH).” Arabica 62 (2015): 521-50.
• Yücel, Ahmet. “Bir Hadis Terimi Olarak ‘Sahafî’ ve Hadis Tarihi Açısından Önemi.” Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (MÜİFD) 11-12 (1993-1994): 197-204.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Haz. Şuayb Arnaût-v.dgr. 30 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1432/2011.