Miftâhu’s-Se‘âde Ve Misbâhu’s-Siyâde Adlı Eseri Çerçevesinde Taşköprülüzade’nin Dil ve Dil Bilimleri Anlayışı

Yıl 2019, Cilt: 24 Sayı: 46, 0 - 0, 01.08.2019

Şükran Fazlıoğlu

https://doi.org/10.20519/divan.614151

Öz

Taşköprülüzade’nin(ö. 968/1561) Miftâhu’s-se‘âde

ve misbâhu’s-siyâde adlı eseri İslam medeniyetinde

Farabi’nin(ö. 339/950) İhsâu’l-ulûm’undan itibaren felsefi

çerçevede gelişen ve İbn Ekfanî’nin (ö. 749/348) İrşâdu’lkâsıd

ilâ esne’l-mekâsıd ve Molla Lütfî’nin(ö. 900/1495)

el-Metâlibu’l-ilâhiyye fî mevzuâti’l-ulûmi’l-luğaviyye üzerinden

devam eden ilimleri sınıflandırma geleneğinin en

önemli ve en gelişmiş duraklarından biri olarak kabul edilebilir.

Bu eseri benzerleri arasında farklı kılan önemli özelliklerden

biri de ilimleri, varlık-bilgi-değer terkibi zemininde,

tümdengelim ve tümevarım yöntemlerini dikkate alarak

sınıflandırmasıdır. Bu zeminde Taşköprülüzade’ye göre

dil, Varlık’ın aynî, zihnî ve hattî gibi bir tecellisi olmasının

(vucûd-i lisânî) gereği olarak, fiziksel bir süreçte varlığa gelir

ve yine insanın tab‘an medenî bir var-olan olarak muhtaç

olduğu i‘lâm ve isti‘lâm süreçleri içinde dallanıp budaklanır.

Dolayısıyla dil bilimleri, gelişi güzel değil Varlık’ın, ses üzerinden

açığa çıkarak, i‘lâm ve isti‘lâm süreçlerinde muktezâyı

hâl ilkesine uygun olarak gelişen belirli bir düzenlilik içinde

teşekkül eder.Bu düzenlilik aynı zamanda tarihîdir yani

muayyen bir zaman içinde tedricî bir şekilde gelişerek olgunlaşır.

Söz konusu gelişme süreçleri dil bilimleri sahasında

tedvin edilen kitaplar üzerinden takip edilebilir. Nitekim,

Taşköprülüzade, eserinde öncelikle lügat, vaz‘, iştikâk ve sarf

gibi müfred; nahiv, meânî, beyân, bedî‘, arûz gibi mürekkeb

şeklinde iki şıktan oluşan asıl dil bilimleri ile pek çok alt bilim

dalından oluşan furû‘ dil bilimlerini, yukarıda dile getirilen

ilkeler etrafında incelemiş ve her bir bilim için önemli dil

alimleri ile temel eserlerini, muhtasar (ilk), mutavassıt (orta)

ve mebsût (ileri) seviyelerine göre zikretmiştir. Bu makalede

söz konusu bu yapı çözümlenecek, öncelikle dilin varlık değeri

tespit edilecek, daha sonra dil bilimlerinin yukarıda dile

getirilen ilkeler çerçevesinde ortaya çıkış süreçleri incelenecek

ve Miftâhu’s-se‘âde ve misbâhu’s-siyâde’deki dil bilimlerinin

diğer özellikleri üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Taşköprülüzade, Miftâhu’s-se‘âde ve misbâhu’s-siyâde

Kaynakça

• Brockelmann, Carl. Geschicte der Arabischen Litteratur. Leiden: 1943-49. Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: 1333. Çağrıcı, Mustafa. “Edep.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 10: 412-414. Demir, Ramazan. “Arap Dilbilimcilerine Göre Dillerin Kaynağı Meselesi.” Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2008. Ecer, Vehbi. “Taşköprizade Ahmed Üsameddin Efendi’nin zamanı ve hayatı.” Taşköprülü-zade Ahmed Efendi (1495-1561), ed. Ahmet Hulusi Köker. Kayseri: 1992. Fazlıoğlu, İhsan. “Ahmed Efendi (Taşköprülü-zade).” Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, 1:122-124. Fazlıoğlu, Şükran. Dil Bilimlerin Sınıflandırılması: (el-Metâlib el-ilâhiyye fî mevzûât el-ulûm el-lugaviyye)Tokatlı Hasanoğlu Lütfullah [Molla Lütfî]. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2012. Gorkha, Elzbieta. “Arabic Dictionaries in Arrangement.” Folia Orientalia, 1985-86. Gündüzöz, Soner. “Arap Sözlük Bilimi ve Sözlük Çalışmaları.” İslam Medeniyetinde Dilİlimleri: Tarih ve Problemler, ed. İsmail Güler. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015. Hafacî, Muhammed b. Said. Sirru’l-Fesâha. Beyrut: 1982. İbn Ekfânî. İrşâdu'l-kâsıd ilâ esne'l-mekâsıd. Haz. Mahmud Fâhurî, Muhammed Kemâl ve Huseyn Sıddîk. Beyrut: Mektebet Lubnân, 1998. İbn Haldun. El-Mukaddime. Haz. Abdusselâm Şeddâdî. Cezair: 2016. İbn Sina. Kitâbu'n-necât. Haz. Mâcit Fahrî. Beyrut: 1985. Karaarslan, Nasuhi Ünal. XVIII. Asrın Ortalarına Kadar Türkiye’de İlim ve İlmiyeye Dair Bir Eser- Kevâkib-i Seb’a Risâlesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015. Kâtip Çelebi. Keşfu’z-zunûn an esâmi’l-kutub ve’l-funûn. Haz. Kilisli Muallim Rıfat, Şerefedin Yaltkaya. İstanbul: 1360-62/1941-43. Sururi, Ahmet. “Taşköprizade Ahmed Efendi’nin Tefsir Risaleleri.” Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2002. ----. “Taşköprizade’nin el-Meâlim’i ve Kelâmi Görüşleri.” Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2010. Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmâni. Daru’l-mearif: 1311. Taşköprülüzade. Eş-Şekâikü’n-numâniyye fi ulemâi’d-devleti’l Osmâniyye. Haz. Seyyid Muhammed Tabâtabâni Behebhâni. Tahran: 1389. Teftâzânî, Sa’deddîn. Şerhu'l-mekâsid. Haz. Abdurrahman Amayre. Beyrut: 1989. Uğur, Ali. “Taşköprüzade Ahmed İsam ed-din Ebu’l-Hayr Efendi, Hayatı, Şahsiyeti ve İlmi Görüşleri.” Doçentlik Tezi, Atatürk Üniversitesi, 1980. Vâfi, Ali Abdülvâhid. İlmu’l-luga. Kahire. Yakub, İmil Bedi. Fıkhu’l-lugati’l-Arabiyye ve hasâisuhâ. Lübnan: 1986. Yavuz, Yusuf Şevki. “Taşköprizâde Ahmed Efendi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 20: 151-152. Yıldırım, Abdullah. “Vazʻ İlmi ve Unkûdü’z-zevâhir / Ali Kuşçu (İnceleme-Değerlendirme).” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2007.