Üç Asır İstanbullu Bir Ulema Ailesi: Arabzadeler

Yıl 2018, Cilt: 23 Sayı: 45, 0 - 0, 01.12.2018

Arzu Güldöşüren

https://doi.org/10.20519/divan.495346

Cited By: 3

Öz

Osmanlı ulemasıyla ilgili önemli
çalışmalar yapılmasına rağmen ulema ailelerini onların ilmiye içindeki
faaliyetlerini, modernleşme dönemiyle birlikte geçirdikleri değişimi ve
dönüşümü ortaya koyan araştırmalar yok denecek kadar azdır. Yüzyıllar boyu ilmiye
teşkilatının içerisinde görev alan bu ailelerin tarihinin çalışılması, Osmanlı
ulemasını, ilmiye teşkilatını, devlet ve toplum yaşamında meydana gelen
değişimleri anlamlandırmamıza yardımcı olabilecektir. Bu makalede, IV. Mehmed
(1648-1689)  döneminden Cumhuriyet’in
kuruluşuna kadar ilmiye teşkilatı içerisinde görev alan bir ulema ailesi
Arabzadeler incelenmektedir. Makalede, aile üyelerinin ilmiye teşkilatı
içindeki görevlerinden kısaca bahsedilip, devamında ilmiye sistemi içindeki
nüfuzlarının sebepleri üzerinde durulmakta ardından da modernleşme olgusu
merkeze alınarak aile üyelerinin ilmiyeden ayrılarak bürokrasiye intikal süreci
incelenmektedir. Arabzade ailesinin tarihi, XVII. yüzyıldan XX. yüzyıla bir
bütün olarak bakıldığında, Osmanlı devlet teşkilatında ve toplumdaki
dönüşümleri ve ulemanın toplumda gördüğü itibardaki değişimleri mikro düzeyde
yansıtmaktadır.   

Anahtar Kelimeler

Arabzadeler, Osmanlı İmparatorluğu, ulema, ilmiye, modernleşme

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi; A.DVN 57/53; BEO 809/60605; DVN.MHM. 30/96; İ.DH 595/41440; HAT 1628/39; HR.MKT 114/60, 119/22; HR.UHM 122/21; MF.MKT 87/138; MB.İ 18/53; MKT.MHM. 291/75; MVL 397/7, 491/18. İstanbul Müftülüğü Şer‘iye Sicilleri Arşivi; Ulema Sicil Dosyası nr: 420. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi; 626\1 nr. defterin 337.sıra ve 451.sırasında kayıtlı vakfiye. Araştırma Eserler ve İncelemeler Abaoğlu, Esra. “On Dokuzuncu Yüzyıl Osmanlı Tarih Yazımında Kadın Görünürlükleri: Tarih-i Cevdet ve Tezakir Örneği.” Yüksek Lisans Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2016. Acun, Fatma. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Robert Kolej’de Eğitim.” Tarih İncelemeleri Dergisi XXXI/1 (2016): 1-34. Ahmed Vasıf Efendi. Mehâsinü’l-âsâr ve Hakâikü’l-ahbâr. Haz. Mücteba İlgürel. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1978. Akgündüz, Murat. “Osmanlı Padişahlarının Özel İmamları: İmam-ı Sultaniler.” İSTEM (İslam, Sanat, Tarih, Edebiyat ve Musiki) Dergisi 4/7 (2006): 65-74. Aktepe, Münir. Patrona Halil İsyanı (1730). İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1958. Akyıldız, Ali. Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform. İstanbul: Eren Yayınları, 1993. Albayrak, Sadık. Son Devir Osmanlı Uleması. 5 cilt. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 1996. Atasoy, M. Celalettin. Kandilli’de Tarih. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu. Atçıl, Abdurrahman. Scholars and Sultans in the Early Modern Ottoman Empire. Cambridge: Cambridge University Press, 2017. _______________ “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokrasi ve Ulema.” Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 36 (2017): 1-20. Baltacı, Cahid. XV. XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İrfan Matbaası, 1976. Başar, Serhat. Eserleri, Fotoğrafları ve Aileleriyle Osmanlı Şeyhülislamları. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2017. Başkurt, İrfan. “Osmanlı’dan Cumhuriyete Kürsü Şeyhliği.” İslam Araştırmaları Dergisi 27 (2012): 117-145. Bayram, Selahattin. Selanik Tereke Sicillerinde İlmiye Sınıfı: Sosyo-Ekonomik Bir Tahlil (1790-1852. İstanbul: Katip Fotokopi, 2016. Bein, Amit. OsmanlıUleması ve Türkiye Cumhuriyeti. Çev. Bülent Uçpınar. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012. Berk, Süleyman. Zeytinburnu’nun Tarihi Mezar Taşları Zamanı Aşan Taşlar. 2 cilt. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi, 2016. Beydilli, Kemal. “Halil Hamid Paşa.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 15: 316-318. Bilici, Faruk. “Büyük Bir Şeyhülislam Ailesinin Son Halkası: Dürrizâde Abdullah Beyefendi.” Bekir Kütükoğluna Armağan. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1991. Birinci, Ali. Tarih Yolunda Yakın Mazinin Siyasi ve Fikri Ahvali. İstanbul: Dergah Yayınları. Bouquet, Olivier. Sultanın Paşaları: Osmanlı Devlet Ricali Hakkında Bir Deneme (1839-1909). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016. Cabi Ömer Efendi. Cabi Tarihi. 2 cilt. Haz. Mehmet Ali Beyhan. Ankara: TTK, 2003. Cihan, Ahmet. Reform Çağında Osmanlı İlmiye Sınıfı. İstanbul: Birey Yayınları, 2004. Çetin, Mahmut. Çinli Hoca’nın Torunu Ecevit. İstanbul: Emre Yayınları, 2006. Çevik, Hikmet. Tekirdağ Tarihi Araştırmaları, İstanbul: Ahmet Sait Basımevi, 1949. Edhem, İbrahim. Plevne Hatıralarım. Haz. Seyfullah Esin. İstanbul: Tercüman Gazetesi, 1979. Ekinci, Ekrem Buğra. Tanzimat ve Sonrası Osmanlı Mahkemeleri. İstanbul: Arı Sanat Yayınevi, 2004. Feyzioğlu, Hamiyet Sezer. Tanzimat Döneminde Kadılık Kurumu ve Şeri Mahkemelerde Düzenlemeler. İstanbul: Kitabevi, 2010. Fındıklılı Şem’dânîzade Süleyman Efendi. Mür’i’t Tevârih 3 cilt. Haz. Münir Aktepe. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1976. Gökçay, Gülsen. “18.asrın ilk yarısında Anadolu ve Rumeli Kadıaskerleri.” Tarih Bölümü Mezuniyet Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1964. Güldöşüren, Arzu. “19.yy’ın İlk Yarısında Tarik Defterlerine Göre İlmiye Ricali.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2000. _______________ “II. Mahmud Dönemi Osmanlı Uleması.” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2013. _______________ “İstanbul’da Taşralı Bir Ulema Ailesi: Trabzonlu Mirzadeler.” 2 cilt. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu. Trabzon Büyükşehir Belediyesi, 2016. Halaçoğlu Yusuf ve Aydın, Mehmet Akif “Cevdet Paşa.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 8: Haskan, Mehmet Nermi. Yüzyıllar Boyunca Üsküdar. 3 cilt. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2001. Heyd, Uriel. “III. Selim ve II. Mahmud dönemlerinde Batılılaşma ve Osmanlı Uleması.” Çev. Sami Erdem. Dergah 82 (1996): 17-19. Imber, Colin. Şeraitten Kanuna. Çev. Murtaza Bedir. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2004. Işın, Ekrem. “Osmanlı İlmiye Sınıfının Romanı: Mahur Beste.” Kitaplık 40 (2000): 113-122. İnal, İbnülemin Mahmud Kemal. Son Hattalar. İstanbul. MEB, 1970. __________ Son Asır Türk Şairleri. 4 cilt. İstanbul: Dergah Yayınları, 1988. İpşirli, Mehmet. “Arabzâde Ataullah Efendi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 3: 331. _____________ “Arabzâde Mehmed Arif Efendi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 3: 331. _____________ “Mahmud Efendi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 27: 360-361. _____________ “Şeyhülislam Minkarizâde Yahya Efendi.” Mübahat S. Kütükoğlu’na Armağan, ed. Zeynep Tarım Ertuğ, İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2006. İsazade. İsazade Tarihi. Haz. Ziya Yılmazer. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1996. Karahasanoğlu, Selim. Sadreddinzade Telhisi Mustafa Efendi Günlüğü (1711-1713) Üstüne Bir İnceleme. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2013. Keskin, Özkan, “Orman ve Maadin Nezareti’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri.” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2005. Kılıç, Atabey. Mîrzâzâde Ahmed Neylî ve Divanı. İstanbul: Kitabevi, 2004. Klein, Denise. Die osmanischen Ulema des 17. Jahrhunderts: Eine geschlossene Gesellschaft? Berlin: Klaus Schwarz, 2007. Kushner, David. “Career Patterns Among The Ulema In The Late Nıneteenth And Early Twentıeth Centurıes.” Tanzimatın 150.Yıldönümü Uluslarasası Sempozyumu, 31 Ekim-3 Kasım 1989. Levy, Avigdor. “Osmanlı Uleması ve Sultan II. Mahmud’un Askeri Islahatı.” Modern Çağda Ulema, ed. Ebubekir Bagader, 29-61. İstanbul: İz Yayıncılık 1991. Masters, Bruce. Osmanlı İmparatorluğunun Arapları, 1516-1918: Sosyal ve Kültürel Bir Tarih. Çev. Feray Coşkun. İstanbul: Doğan Kitap, 2017. Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmani. 4 cilt. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1311. Mert, Özcan. “Çapanoğulları.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 8: 211-224. Müstakimzade Süleyman Sadedin. Devhatü’l-meşayih. İstanbul: Çağrı Yayınları 1978. Neumann, Christoph K. Araç Tarih Amaç Tanzimat Tarih-i Cevdet’in Siyasi Anlamı. Çev. Meltem Arun. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999. Ortaylı, İlber. “19. Yüzyılda İlmiye Sınıfının Toplumsal Durumu Üzerine Bazı Notlar.” ODTÜ Gelişme Dergisi (1979-1980 Özel Sayı): 155-158. Özbek, Nadir. Cumhuriyet Türkiyesi’nde Sosyal Güvenlik ve Sosyal Politikalar. İstanbul: Tarih Vakfı, 2006. Özcan, Nuri. “Abdurrahman Bahir Efendi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 1: 158. Öztuna, Yılmaz. “Abdurrahman Bahir Efendi.” Türk Musikisi Ansiklopedisi 1: 11-12. ____________ Devletler ve Hanedanlar. 5 cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları,1996. Pakalın, Mehmed Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 cilt. İstanbul: MEB, 1993. __________ Sicill-i Osmani Zeyli. 19 cilt. Ankara: TTK, 2008. Repp, R. C.. The Müfti of Istanbul A Study in the Development of the Ottoman Learned Hierarch. London: Ithaca Press, 1986. Sahhâflar Şeyhizâde Seyyid Mehmed Esad Efendi. Vak‘anüvis Es‘ad Efendi Tarihi. Nşr. Ziya Yılmazer. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2000. Sarıkaya, Yaşar. Medreseler ve Moderneşme. İstanbul: İz Yayıncılık, 1991. Somel, Selçuk Akşin. Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908). İstanbul: İletişim Yayınları, 2010. Şeker, Fatih M. Modernleşme Devrinde İlmiye: Cevdet Paşa-İbnülemin Örneği. İstanbul: Dergah Yayınları, 2011. Şemsettin Sami. Kamusu’l-alam. 6 cilt. İstanbul: Matbaa-i Amire: 1311. Şeyhi Mehmed Efendi. Vakâyiü’l-Fuzala. Neş. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989. Tabakoğlu, Ahmet, Ahmet Kala, Salih Aynural, İsmail Kara, Eyüp Sabri Kala ve Cengiz Şeker. İstanbul Su Külliyatı, XXI, Vakıf Su Defterleri Halkalı Suları 1, (1837-1905). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2001. Tabakoğlu, Ahmet, Ahmet Kala ve Eyüp Sabri Kala. İstanbul Su Külliyatı XXXIV, Vakıf Su Defterleri Su Yolcu 3 (1684-1876). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2003. Tanay, Nurettin. İskilip Tarihine Ait Derlemelerim İlkçağdan Günümüze İskilip. İskilip: Kültür Yayınları, 2013. Tanpınar, Ahmet Hamdi. Mahur Beste. İstanbul: Dergah Yayınları, 2005. Tekeli, İlhan, ve Selim İlkin. Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü. Ankara: TTK, 1993. Tevetoğlu, Fethi. Türkiye’de Sosyalist ve Kominist Faaliyetler (1910-1960). Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1967. Toros, Taha. “Türk Sahnesinin Abidesi, Muhsin Ertuğrul.” Tarih ve Toplum 18/103 (1992): 49-52. ____________ Türk Edebiyatından Altı Renkli Porte. İstanbul: İsis, 1998. Unan, Fahri. “Osmanlı İlmiye Tarîkinde Pâyeli Tâ‘yinler Yahut Devlette Kazanç Kapısı.” Belleten LXII\233 (1998): 41-64. Uşşakizade İbrahim Efendi. Uşşakizade Tarihi. 2 cilt. Haz. Raşid Gündoğdu. İstanbul: Çamlıca, 2005. Uyar, Gülgün. İslam Tarihinde Ali-Fatıma Evladı. İstanbul: İFAV, 2006. 641. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. Ankara: TTK, 1988. Ünal, Uğur. II. Meşrutiyet Öncesi Osmanlı Rüşdiyeleri (1897-1907). Ankara: Gazi Kitabevi, 2008. Zilfi, Madeline C. “Bir Müderrisin Günlüğü: Osmanlı Biyografi Çalışmaları İçin Yeni Bir Kaynak.” Çev. Selim Karahasanoğlu. Doğu Batı 20 (2002): 184-194. __________ Dindarlık Siyaseti Osmanlı Uleması Klasik Dönem Sonrası. Çev. Mehmet Faruk Özçınar. Ankara: Birleşik Yayınevi, 2008.