III. Ahmed Devrinde Osmanlı Kur’an Kıraatı Geleneğine Bir Hicaz Pratiğini Dahil Etme Teşebbüsü: “Harf-i Dâd” Yahut “Velâ’d-Dâllîn” Tartışması

Yıl 2020, Cilt: 25 Sayı: 49, 0 - 0, 01.12.2020

Mehmet Gel

https://doi.org/10.20519/divan.843034

Öz

Bu makalede Ayasofya Camii vaizi Süleyman Efendi’nin
(ö. 1722) 1718 yılında İstanbul’da dâd ( ) harfinin telaffuz
ediliş şeklinin doğru olmadığı ve tashih edilmesi gerektiği
iddiasıyla başlattığı “harf-i dâd tartışması” incelenmektedir.
İlmî, fikrî, dinî ve içtimai birçok boyutu olan bu tartışma,
İstanbul’da ciddi bir sosyal kargaşa meydana getirmiş
ve nihayet Osmanlı merkezî iktidarının müdahalesiyle
noktalanmıştır. Söz konusu boyutların her biri açısından
ilgi çekici olan bu tartışma, özellikle Haremeyn ve Kahire
ilim çevrelerinin Osmanlı ilim geleneği ve dinî hayatı üzerindeki
etkisine ışık tutması bakımından önem arz etmektedir.
Bu sebeple, makalede öncelikle tartışmaya yol açan faktörler ve öne çıkan aktörlerinin ilişki ağlarına odaklanılmaktadır.
Sonrasında ise, Târîh-i Râşid, Vekâyiü’l-fudalâ,
Sadreddinzade’nin Ceride’si gibi birincil tarih ve biyografi
kaynaklarına ve meseleyle bağlantılı olarak yazılmış dâd
harfi konulu birçok risaleye dayalı olarak tartışma tasvir ve
tahlil edilmektedir. Makalede tartışma bir sosyal tarih meselesi
olarak ele alındığı için, kıraat ilmini ilgilendiren boyut
bu tasvir ve tahlillerin dışında kalmaktadır. Makalede bu
tasvir ve tahliller çerçevesinde tartışmanın sebebi, aktörleri,
ilmî-fikrî, dinî, içtimai, siyasi dinamikleri ve Osmanlı ilim
çevrelerindeki yansımaları hakkında birçok tespit, açıklama
ve yorum dile getirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Süleyman Efendi, harf-i dâd tartışması, Osmanlı ilim ve din tarihi, Ali Mansûrî, III: Ahmed

Kaynakça

• Ahmed Cevdet Paşa. Târîh-i Cevdet. Dâru tıbâ‘ati’l-âmire, 1858.
• Aktepe, M. Münir. “Amcazâde Hüseyin Paşa.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 3: 8-9.
• Akyüz, Abdullah. “Osmanlı Kırâat Âlimleri.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2016.
• Ali b. Gânim Makdisî. Bugyetü’l-murtâd li-tashîhi’d-dâd. Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 6420.
• Ali Mansûrî. Reddü’l-ilhâd fi’n-nutki bi’d-dâd. Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Selim Ağa, 626.
• Altıkulaç, Tayyar. “Mustafa, İzmîrî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 23: 530.
• Altuntaş, Mustafa Celil. “Üç Nesil Hadis İcâzeti Toplayan Bir Ulemâ Âilesi: Reisülküttap Mustafa Efendi, Şeyhülislam Âşir Efendi, Kazasker Hafîd Efendi.” Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 20 (2020): 329-57.
• Arslan, A. Turan. “Dad.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 8: 396-97.
• Ateşyürek, Remzi. “Dâd Harfinin Okunuş Özelliği: Muhammed Mer’âşî (Saçaklızâde)’nin Hayatı ve Eserleri.” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20-21 (2005): 237-52.
• Ayaz, Kadir. “Köprülülerin Şam, Mısır ve Hicâz Ulemâsı İle Münâsebetlerinin Osmanlı Hadis Çalışmalarına Yansıması (İcâzet ve Kütüphane).” Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a: Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) - XVII. Yüzyıl, ed. Hidayet Aydar, Ali Fikri Yavuz, 307-40. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Davud b. Muhammed Karsî. Er-Risâletü’l-fethiyye fî beyâni dâdi’l-kat‘iyye. Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, 32.
• Erünsal, İsmail E. “Bir Osmanlı Kadısının Günlüğü: Sadreddin-zâde Telhisî Mustafa Efendi ve Ceridesi.” Osmanlı Kültür Tarihinin Bilinmeyenleri: Şahıslardan Eserlere, Kurumlardan Kimliklere, 157-68. İstanbul: Timaş Yayınları, 2014.
• Gel, Mehmet. ---. “XVIII. Yüzyıl Osmanlı’sında Tasavvufî Bilgiyi Tartışmak: Saçaklızâde İle Alemî Arasındaki Ledünnî İlim ve İlham Tartışmasına Dair Bir İnceleme.” Nazariyat 4/3 (2018): 115-47.
• Gökdemir, Ahmet. “Osmanlı’da Dâd Harfi Tartışmaları Bağlamında Ali b. Süleyman el-Mansûrî’nin Yeri.” Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (2017): 245-57.
• ---. “Ali B. Süleyman el-Mansûrî ve Osmanlı İlim Dünyasına Katkıları.” Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44 (2017): 113-48.
• İpşirli, Mehmet. “Abdullah Efendi, Yenişehirli.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1: 100-101.
• Karahasanoğlu, Selim. “Osmanlı İmparatorluğu’nda 1730 İsyanına Dair Yeni Bulgular: İsyanın Organizatörlerinden Ayasofya Vaizi İspîrîzâde Ahmed Efendi ve Terekesi.” Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM) 24 (2008): 97-128.
• ___. Kadı ve Günlüğü: Sadreddinzâde Telhisî Mustafa Efendi Günlüğü (1711-1735) Üstüne Bir İnceleme. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2013.
• Köksoy, Mesut. “Mustafa el-Hüseynî el-Ermenâkî ve Eserleri.” Ermenek Araştırmaları-II, ed. H. Muşmal, Ü. Erol Yüksel, M.A. Kapar, Ü. Ömer Çeçen, 177-99. Konya: Palet Yayınları, 2018.
• Küçük, Cemil. “Kıraat İlminde Dâd (ض) Harfi.” Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2015.
• Martı, Huriye. Et-Tarîkatü’l-Muhammediyye - Muhteva Analizi-Kaynakları ve Kaynaklık Değeri. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2012.
• Müderriszade Ahmed. Risâle fî keyfiyyeti edâ’i’d-dâdi’l-mu‘ceme fî tilâveti’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, 10/3.
• Nev’îzâde Atâî. Hadâ’iku’l-hakâ’ik fî tekmileti’ş-şekâ’ik. Haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Özcan, Abdülkadir. “Köprülüzâde Fâzıl Mustafa Paşa.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 26: 263-65.
• ---. “Köprülüzâde Nûman Paşa.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 26: 265-67.
• Öztürk, Hayrettin. “Kur’ân-ı Kerîm Kıraatında Dâd Harfi: Mahreci ve Sıfatları.” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44 (2018): 41-67.
• Râşid Mehmed Efendi. Târîh-i Râşid, 3 cilt. Haz. A. Özcan, Y. Uğur, B. Çakır, A.Z. İzgöer. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Şeyh Süleyman. İrşâdü’l-ibâd ilâ tashîhi’d-dâd. Manisa İl Halk Kütüphanesi, Manisa Akhisar Zeynelzade Koleksiyonu, 45 Ak Ze 683/2.
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyi‘ü’l-fudalâ II-III. Haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Yenişehirli Abdullah Efendi. Ma‘rûzât. Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, 2054.