BİR TİMURLU MÜNŞİSİ NEYİ İNŞA EDER? İHTİYAR B. GIYÂSÜDDİN’İN ESÂSÜ’L-İKTİBÂS’I ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2021, Cilt: 26 Sayı: 50, 45 - 88, 30.06.2021

Ertuğrul Ökten

Öz

Bu makale XV. yüzyıl sonunda Timurlu başkenti Herat’ta münşilik yapan İhtiyar b. Gıyâsüddin’in (ö. 1521/22) inşa kitabı Esâsü’l-iktibâs’ta geliştirdiği entelektüel pozisyonu incelemektedir. XV. yüzyılda İran ve Orta Asya’da Hurufilik, mehdilik, velayet, Hz. Ali (ö. 661) taraftarlığı fikirlerini öne çıkaran dini/entelektüel akımlar ve karşıtları arasında yoğun çatışmalar yaşandı. Yüzyılın sonlarında Herat’ta felsefe, kelam ve mantığın statüsünün ne olması gerektiğine dair tartışmalar da bu çatışma ortamına eklendi. İhtiyar geliştirdiği düşünsel pozisyonla bu entelektüel kamplara karşı çıktı. Bu pozisyonun ana unsurları şunlardır: ilahi "beyan"a dayanan bir kavramsal çerçeve, harf ve rakamları doğaüstü varlıklar olarak görmek yerine sıradanlaştırmak, Hz. Ali figürünün önemini azaltmak, fütüvveti kendince yorumlamak, mantık ve kelam disiplinlerinde belli gelenek ya da fikirlere karşı bir duruş geliştirmek. Bu pozisyon eseri sipariş eden Nevai (ö. 1501) ve bittikten sonra onu değerlendirip onaylayan Cami’den (ö. 1492) oluşan bir çevrenin tavrı olarak da görülebilir ve Timurlu entelektüel dünyasında ve Sünniliğinde hem yeni bir yoruma hem de artan bir kamplaşmaya işaret etmektedir.

Bu çalışma, entelektüel bir merkez olarak Herat’ı mikro düzeyde inceleyerek farklı Sünni anlayışların aynı anda makbul olabileceğine dikkat çekmektedir. Ayrıca, özellikle 1470’lerin ortasından 1490’ların başına kadar olan dönemi kritik değişikliklerin gerçekleştiği bir dönem olarak sunarak bu dönemdeki Şiiliği sadece Safevilerin yükselişi üzerinden anlatmanın problemlerini göstermektedir. Bu minvalde, bu çalışma İhtiyar’ın inşa ile sözlü dünyaya da yön vererek tüm toplumda etkili olmak istediğini göstermeye çalışır.

Anahtar Kelimeler

İhtiyar b. Gıyâsüddin, Esâsü’l-iktibâs, Herat, inşa, münşi, Hurufilik, mehdilik, Sünnilik, Şiilik, fütüvvet, sözlü dünya, felsefe, kelam, mantık, nüsha tarihi

Kaynakça

• Alam, Muzaffar. “A Muslim State in a non-Muslim context: the Mughal Case”, Mirror for the Muslim Prince. Ed. Mehrzad Bourujerdi. Syracuse, NY: Syracuse University Press, 2013, 160-189.
• Altaş, Eşref. “Hikemiyat Literatürü ve Ahlak.” İslâm Ahlâk Literatürü: Ekoller ve Problemler. Ed. Ömer Türker ve Kübra Bilgin. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2015, 103-138.
• Atar, Fahrettin. “Şürût ve sicillât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA). https://islamansiklopedisi.org.tr/surut-ve-sicillat (eriş. tar. 24 Kasım 2020).
• Aubin, Jean. Materiaux pour la Biographie de Shah Ni‘matullah Wali Kermani. Tehran-Paris: l’Institut français d’İranologie de Teheran, 1982.
• Bashir, Shahzad. Fazlallah Astarabadi and the Hurufis. Oxford: Oneworld, 2005.
• Bashir, Shahzad. Messianic Hopes and Mystical Visions: the Nûrbakhshîya between Medieval and Modern Islam. Columbia [SC]: University of South Carolina Press, 2003.
• Binbaş, İlker Evrim. Intellectual Networks in Timurid Iran: Sharaf al-Dîn ‘Alî Yazdî and the Islamicate Republic of Letters. Cambridge: Cambridge University Press, 2016.
• Blochet, Edgar. Catalogue des manuscrits persans de la Bibliothèque nationale. T. II. Nos 721-1160. Paris: E. Leroux, 1912.
• Durmuş, İsmail. “İnşâ.” TDVİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/insa--dil-edebiyat (eriş. tar. 24 Kasım 2020).
• Eraslan, Kemal. “Mecâlisü’n-Nefâis”. TDVİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/amil (eriş. tar. 24 Kasım 2020).
• Erkal, Mehmet. “Âmil.” TDVİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/amil (eriş. tar. 24 Kasım 2020).
• Farzam, Hamid. Musâferethâ-yi Şâh Nimetullâh Velî ve Erzaş-i ân ez Cihet-i Terbiyyeti ve İctimâî ve Siyâsî. Isfahan: Kitabfuruşi-yi Teyid-i Isfahan, 1347/1969.
• Farzam, Hamid. Şâh Velî ve Davâ-yi Mehdeviyet. Çaphane-yi Danişgah-ı Isfahan, 1347/1969.
• Fener, Alpaslan. Özel görüşme. 1 Ekim 2020.
• Fihristegan-ı Nüshaha-yı Hatti-yi İran (Fenha). Ed. Mustafa Dirayeti. 45 cilt. C. 31, Sazman-ı Esnad ve Kitabhane-yi Milli-yi Cumhuri-yi İslami-yi İran. Tahran: 1392/2013.
• Fihristegan-ı Nüshaha-yı Hatti-yi İran (Fenha). Ed. Mustafa Dirayeti. 45 cilt. C. 32, Sazman-ı Esnad ve Kitabhane-yi Milli-yi Cumhuri-yi İslami-yi İran. Tahran: 1392/2013.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. ““Fütüvvet-Name-i Sultanî” ve Fütüvvet Hakkında Bazı Notlar”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 17, nr. 1–4 (1956): 127–155.
• Gümüş, Sadreddin. “Seyyid Şerif Cürcani.” TDVİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/curcani-seyyid-serif (eriş. tar. 24 Kasım 2020).
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Beyân”. TDVİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/beyan--edebiyat (eriş. tar. 24 Kasım 2020).
• Hüsrevi, Muhammed Rıza. “Türbet-i Haydariyye.” Daire-yi Bozorg-i Maarif-i İslami. https://www.cgie.org.ir/fa/article/225616/تربت-حیدریه (eriş. tar. 21 Ekim 2020).
• Karlığa, Bekir. “Muhammed b. Mübarekşâh.” TDVİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/muhammed-b-mubareksah (eriş. tar. 24 Kasım 2020).
• Kinra, Rajeev. Writing Self, Writing Empire: Chandar Bhan Brahman and the Cultural World of the Indo-Persian State Secretary. Oakland, CA: University of California Press, 2015.
• Kuşlu, Harun. Eposta yazışması. 11 Kasım 2020.
• Kütükoğlu, Bekir. “Münşeat Mecmualarının Osmanlı Diplomatiği Bakımından Değeri”, Tarih Boyunca Paleografya Diplomatik Semineri 30 Nisan-2 Mayıs 1986. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1988, 169-176.
• Melvin-Koushki, Matthew. “Ibn Turka.” Encyclopaedia of Islam. 3. edisyon, https://www.academia.edu/35750073/Ibn_Turka_EI3_ (eriş. tar. 5 Kasım 2020).
• Melvin-Koushki, Matthew. “The Quest for a Universal Science: The Occult Philosophy of Sa‘în al-Dîn Turka Isfâhanî (1369-1432) and Intellectual Millenarianism in Early Timurid Iran”. Doktora Tezi, Yale Üniversitesi, 2012.
• Nesevi, Şihabüddin Muhammed Hurendizi Zeyderi, Siret-i Celaleddin. Ed. Mücteba Minuvi. Tahran: Şirket-i İntişarat-i İlmi ve Ferhengi, 1384/2005.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Fütüvvet.” TDVİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/futuvvet#2-tarih (eriş. tar. 14 Nisan 2021).
• Ökten, Ertuğrul. “Jâmî (817-898/1414-1492): His Biography and Intellectual Influence in Herat”. Doktora Tezi, Şikago Üniversitesi, 2007.
• Özen, Şükrü. “Sadrüşşerîa.” TDVİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/sadrusseria (eriş. tar. 24 Kasım 2020).
• Özturan, Mehmet. Eposta yazışması. 2 Ekim 2020.
• Özturan, Mehmet. Özel görüşme. 3 Ekim 2020.
• Qutbuddin, Tahera. Arabic Oration: Art and Function. Leiden, Boston: Brill, 2019.
• Ridgeon, Lloyd. Morals and mysticism in Persian Sufism: a history of Sufi-Futuwwat in Iran. New York: Routledge, 2010.
• Ridgeon, Lloyd V. J. Morals and Mysticism in Persian Sufism: A History of Sufi-Futuwwa in Iran. London: Routledge, 2009.
• Roemer, Hans Robert. Staatsschreiben der Timuridenzeit: das Šaraf-nāmä des ʻAbdallâh Marwârîd in kritischer Auswertung. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1952.
• Sarıoğlu, Hüseyin. “Kutbüddin Râzî”. TDVİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/razi-kutbuddin (eriş. tar. 24 Kasım 2020).
• Simsar, Muhammed Hasan. “İhtiyarüddün Türbeti” Daire-yi Bozorg-i Maarif-i İslami. https://www.cgie.org.ir/fa/article/228671/اختیار-الدین-تربتی. (eriş. tar. 17 Kasım 2020).
• Sobranie vostochnykh rukopisey Akademii Nauk Uzbekskoi CCR. 11 cilt. C. 4. Tashkent: Fan, 1998.
• Subtelny, Maria Eva. “Kāšefi, Kamāl-al-din Ḥosayn Wāʿeẓ”. Encyclopaedia Iranica. https://iranicaonline.org/articles/kasefi_kamal (eriş. tar. 26 Eylül 2020).
• Şahin, Mustafa. Serbedariler: Darağacının Gölgesinde Kurulan Bir Devlet. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2017.
• Uludağ, Süleyman. “Fütüvvet.” TDVİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/futuvvet#1 (eriş. tar. 14 Nisan 2021).
• Wickens, G.M. “Aḵlâq-e Jalâlî”. Encyclopædia Iranica. https://www.iranicaonline.org/articles/aklaq-e-jalali (eriş. tar. 19 Ekim 2020).
• Yıldırım, Rıza. “Shî‘itisation of the Futuwwa Tradition in the Fifteenth Century”. British Journal of Middle Eastern Studies 40, nr. 1 (2013): 53–70.
• Yüksel, Musa Şamil. Timurlularda din-devlet ilişkisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2009.
• Wisnovsky, Robert. “On the Emergence of Maraghan Avicennism”. Oriens 46, (2018): 263-331.
• Asîlüddin Vaiz. Dürcü’d-dürer fî siyeri seyyidü’l-beşer. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya 3195.
• Babür. Baburnâme, 3 cilt. Ed. Reşit Rahmeti Arat. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1970.
• Bâkharzî, Abdülvâsi Nizâmî-yi. Makâmât-ı Câmî. Ed. Necîb Mâyil Herevî. Tahran: Neshr-i Ney, 1377/1999.
• Handmîr, Gıyâsüddin b. Himamüddin. Mekârimu’l-ahlâk şerh-i ahvâl u zindegânî-yi Emîr Alîşîr Nevâî. Ed. Muhammed Ekber Aşîk. Tahran: Miras-ı Mektub, 1378/1999.
• İbnü’n-Nakîb el-Makdisî (Ebû Abdullah Cemâleddin Muhammed b. Süleyman b. Hasan el-Belhî el-Makdisî). Et-Tahrîr ve’t-tahbîr li-akvâli eimmeti’t-tefsîr. Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah Efendi 71, 76b.
• İhtiyar b. Gıyâsüddin. Ahlâk-ı hümâyûn. Bibliothèque nationale de France, Département des Manuscrits, Supplément Persan 266, Gallica. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b60012688?rk=21459;2 (eriş. tar. 18 Ekim 2020).
• İhtiyar b. Gıyâsüddin. Esâsü’l-iktibâs. Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Arapça 2168.
• İhtiyar b. Gıyâsüddin. Esâsü’l-iktibâs. Beyazıt Devlet, B5526.
• İhtiyar b. Gıyâsüddin. Esâsü’l-iktibâs. Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye 3670.
• İhtiyar b. Gıyâsüddin. Esâsü’l-iktibâs. Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi 715.
• İhtiyar b. Gıyâsüddin. Esâsü’l-iktibâs esâsü’l-esâs. Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye 4272.
• İhtiyar el-Hüseyni b. Gıyâsüddin [Nasîrüddin Tusi olmalı]. Tercemet Esâsü’l-iktibâs fi’l-Mantık. Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa 879.
• İhtiyar b. Gıyâsüddin. Mecâlis el-mülûk. Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye 4210.
• İhtiyar b. Gıyâsüddin, Zînetü’l-libâs. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, F 1064.
• el-Leknevi el-Hindi, Ebu’l-Hasenat Muhammed Abdulhay. Kitâbu’l-fevâid el-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Kahire: Matbaatu’s-Saade, 1324/1906, 126.
• Nesevi, Şihabüddin Muhammed Hurendizi Zeyderi. Sîret-i Celâleddin. Ed. Mücteba Minuvi. Tahran: Şirket-i İntişarat-i İlmi ve Ferhengi, 1384/2005.
• Nevayi, Ali Şir. Alî-şîr Nevayî Mecâlisü’n-Nefâyis. 2 cilt. Ed. Kemal Eraslan. Ankara: TDK Yayınları, 2001.
• Nisârî, Bahauddin Hasan. Müzekkir-i ahbâb. Ed. Seyyid Muhammed Fazlullah. Yeni Delhi: Dairetü’l-Maarif, 1969.
• Sam Mirza Safevi. Tuhfe-yi Sâmî. Ed. Vahîd Destgerdî. Tehran, 1314.
• Taşköprizade, Ahmed b. Mustafa. Mevsû‘âtu mustalahâti Miftâhü’s-sa‘âde ve misbâhü’s-siyâde fî mevzû‘ati’l-ulûm. Ed. Ali Dahruc. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1998.
• Tûsî, Nasîruddin. Tahrîru usûli̇’l-hendese ve’l-hi̇sâb: Eukleides’in Elemanlar kitabının tahrîri. Ed. İhsan Fazlıoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2012.
• Vasıfi, Zeynüddin Mahmud. Bedayi’ü’l-Vekayi. 2 cilt. Ed. Alexander Boldrev. Tahran: İntişarat-ı Bünyad-ı Ferheng-i İrani, 1349/1970.