MUKÂTIL B. SÜLEYMAN VE TEFSIRE DAIR ESERLERININ KLASIK DÖNEMDEKI TEDAVÜLÜ

Yıl 2021, Cilt: 26 Sayı: 50, 183 - 221, 30.06.2021

M. Suat Mertoğlu

Öz

Bu makalede tefsir tarihinin önemli ve kurucu isimlerinden olan Mukātil b. Süleyman’ın (ö. 150/767) ilmî biyografisi ve çalışmaları incelenmekte, türlerinin ilk örneklerini oluşturan eserlerinin klasik dönemdeki etki ve yayılım tarihi ortaya konmaktadır. Günümüze eseri tam olarak ulaşan en erken müfessir unvanıyla bilinen Mukātil’in eserlerinin mahiyeti, içeriği ve birbirleriyle ilişkileri çağdaş tefsir literatüründe oldukça ilgi gören konulardan biridir. Konuyu kronolojik bir izlek içinde takip eden makalede, Mukātil’in eserleriyle ilgili literatürde göze çarpan birtakım boşlukların ikmali ile bazı hataların tashihi amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mukâtil b. Süleyman, tefsir tarihi, et-Tefsîrü’l-kebîr, Tefsîrü’l-hamsi mie âye., el-Vücûh ve’nnezâir.

Kaynakça

• Abbott, Nabia, Studies in Arabic Literary Papyri, II Qur’ānic Commentary and Tradition, Chicago: The University of Chicago Press, 1967.
• Avcân, Velid H., “Tefsîru hamsi mie âye mine’l-Kur’âni’l-kerîm fi’l-emr ve’n-nehy ve’l-helâl ve’l-harâm”, Dirâsât, Ulûmü’ş-şerî‘a ve’l-kânûn, el-Câmi‘atü’l-Ürdüniyye, XXXV/2 (2008), 430-455.
• Aydın, Arafat, “Sahîh-i Buhârî Nüshalarına Dair Yeni Bulgular: Bulak Baskısı, Yûnînî Yazmaları ve Abdullah b. Sâlim el-Basrî Nüshası = Some New Findings on Manuscript Copies of Sahîh al-Buhkârî: The Bulak Printing, the Yûnînî Manuscripts and the Ditto of Abdullah b. Sâlim al-Basrî”, İslâm Araştırmaları Dergisi, sy. 35 (2016), 1-39.
• Aydın, Arafat, “Sahîh-i Buhârî Nüshalarına Dair Yeni Bulgular II: es-Sagânî Nüshası ve Türkiye Kütüphanelerindeki Yazmaları”, Hadis Tetkikleri Dergisi, XIV/1 (2016), s. 7-50
• Begavî, Me‘âlimü’t-tenzîl, nşr. Muhammed Abdullah en-Nimr vdğr., Riyad: Dâru taybe, 1409, I, 34.
• Belhî, Ebû Bekir Abdullah b. Ömer, Fezâʾil-i Belh, trc. Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Belhî, be-tashîh u tahşiye: Abdülhay Habîbî, Tahran: Bünyâd-ı Ferheng-i İran, 1350 hş.
• Câhız, Kitâbü’l-Hayevân, nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, 3. bsk., Kahire: Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1384/1965.
• Cerrahoğlu, İsmail, “Vücûhu’l-Kur’âna Dâir Bilinmeyen Yeni Bir Eser”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XV (1967), s. 113.
• Cerrahoğlu, İsmail, “Tefsirde Mukâtil İbn Süleyman ve Eserleri”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, XXI (1976), s. 1-35.
• Çelik, İbrahim, İlk Müfessirlerden Mukâtil b. Süleyman’ın Tefsirdeki Metodları, yayımlanmamış doçentlik? çalışması, y.y., t.y. (Bursa 1988).
• Çelik, İbrahim, Mukâtil b. Süleyman ve Tefsirdeki Metodu, y.y., t.y. (Bursa: Rehber Ajans, 2000).
• Durmuş, Üzeyir, “İmâm Mâlik’ten Nakledildikleri Halde Matbû’ Muvatta’ Nüshalarında Yer Almayan Sahîhayn Rivâyetleri Üzerine Bir Araştırma”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVIII/2 (2018), s. 796-824.
• Edirnevî, Ahmed b. Muhammed, Tabakātü’l-müfessirîn, nşr. Süleyman b. Sâlih el-Hızzî, Medîne: Mektebetü’l-ulûm ve’l-hikem, 1417/1997.
• Efendioğlu, Mehmet, “Musahhaf”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2006, XXXI, 230.
• Ess, Josef van, Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert Hidschra: Eine Geschichte des religiösen Denkens im frühen Islam, Berlin: Walter De Gruyter, 1992, II, 516-532.
• Gilliot, Claude, “Muqātil, grand exégète, traditionniste et théologien maudit”, Journal Asiatique, CCLXXIX (1991/1-2), s. 39-92.
• Hârûn b. Mûsâ, el-Vücûh ve’n-nezâir fi’l-Kurʾâni’l-kerîm, nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, Bağdat: Vezâretü’s-sekâfeti ve’l-i‘lâm, 1409/1988.
• Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, nşr. Beşşâr Avad Ma‘rûf, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1422/2002, XV, 207-218.
• İbn Adî, el-Kâmil fî du‘afâi’r-ricâl, nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Ali Muhammed Muavvad, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, VIII, 187-192.
• İbn Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk, nşr. Ömer b. Garâme el-Amravî, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1418/1997, LX, 113-134.
• İbn Ebî Hâtim, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm, thk. Esad Muhammed et-Tayyib, Mekke-Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1417/1997, I, 15.
• İbn Hacer el-Askalânî, Tehzîbü’t-Tehzîb, t.y., Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1326.
• İbn Hibbân, Kitâbü’l-Mecrûhîn, nşr. Mahmûd İbrâhîm Zâyid, Haleb: Dârü’l-va‘y.
• İbn Sa‘d, et-Tabakātü’l-kübrâ, nşr. Muhammed Abdülkādir Atâ, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1410/1990, VII, 263.
• Kaya, Eyyüp Said, “Nûh b. Ebû Meryem”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2007, XXXIII, 229-230.
• Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, nşr. Kilisli Muallim Rifat – Şerefeddin Yaltkaya, İstanbul 1360/1941, I, 459.
• Koç, Mehmet Akif, Tefsirde Bir Kaynak İncelemesi: es̱-S̱a‘lebi (427/1036) Tefsirinde Muḳātil b. Suleymān (150/767) Rivayetleri, Ankara: Kitâbiyât, 2005.
• Makdisî, el-Bed’ ve’t-târîh, nşr. M. Cl. Huart, Paris: Ernest Leroux, Editeur, 1907.
• Malatî, et-Tenbîh ve’r-red alâ ehli’l-ehvâ’i ve’l-bida‘, tashih: S. Dedering, [İstanbul 1936’dan ofset] Beyrut: el-Ma‘hedü’l-Almânî li’l-ebhâsi’ş-şarkıyye, 2009.
• Massignon, Louis, Recueil de Textes inédits concernant l'Histoire de la Mystique en pays d'Islam, Paris: Paul Geuthner, 1929.
• Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, nşr. Ahmet Vanlıoğlu vdğr., mürâca‘a: Bekir Topaloğlu, I-XVIII, İstanbul: Mîzân Yayınevi, 2005-2011.
• Mertoğlu, M. Suat, “Sa‘lebî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2009, XXXVI, 28-29.
• Mertoğlu, M. Suat, “Tefsir (Literatür)”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2011, XL, 290-291.
• Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, nşr. Beşşâr Avad Ma‘rûf, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1400/1980, XXVIII, 434-451.
• Mukātil b. Süleyman, Tefsîrü’l-Kur’ân, Bursa Hüseyin Çelebi 27.
• Mukātil b. Süleyman, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-kerîm, Hasan Hüsnü Paşa 17.
• Mukātil b. Süleyman, el-Vücûh ve’n-nezâir (el-Eşbâh ve’n-nezâir fi’l-Kur’âni’l-azîm), Beyazıt 561.
• Mukātil b. Süleyman, el-Vücûh ve’n-nezâir, Saray Emanet 2050.
• Mukātil b. Süleyman, Tefsîru Mukātil b. Süleymân, I-IV, nşr. Abdullah Mahmûd Şihâte, Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, 1979 [1980]-1988.
• Mukātil b. Süleyman, el-Vücûh ve’n-nazâir, nşr. Ali Özek, İstanbul: İlmî Neşriyat, 1993.
• Mukātil b. Süleyman, el-Vücûh ve’n-nezâir, nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, Dübey: Merkezü Cum‘a el-Mâcid, 2006.
• Mukātil b. Süleyman, Kitâbü Tefsîri’l-hamsi mie âye mine’l-Kur’ân, nşr. Isaiah Goldfeld, Şefâ Amr: Dârü’l-meşrik, 1980.
• Nedîm, K. el-Fihrist, nşr. Eymen Fuâd Seyyid, London: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation, 1430/2009, I/2, 641.
• Sa‘lebî, Müfessirû şarkı’l-âlemi’l-İslâmî fî erba‘ati’l-kurûni’l-hicriyyeti’l ûlâ: neşru mahtûtati mukaddimeti’s-Sa‘lebî (t. 427) li-kitâbi’l-Keşf ve’l-beyân an tefsîri’l-Kur’ân, nşr. Isaiah Goldfeld, Akkâ: Tıbâ‘atü mektebe ve matba‘ati’s-Serûcî, 1984.
• Sa‘lebî, el-Keşf ve’l-beyân, nşr. Ebû Muhammed b. Âşûr, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1422/2002, III, 46.
• Saleh, Walid A., The Formation of the Classical Tafsīr Tradition: The Qur’ān Commentary of al-Tha‘labī, Leiden-Boston: Brill, 2004.
• Sarı, Mehmet Ali, “İbn Habîb en-Nîsâbûrî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1999, XIX, 510.
• Sezgin, Fuat, Geschichte des Arabischen Schrifttums (GAS), Frankfurt am Main: Brill, 1967.
• Sırakaya, Süleyman, Mukâtil b. Süleyman’ın Tefsiri ile el-Vücûh ve’n-Nezâir Adlı Eserinin Mukayesesi, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Hitit Üniversitesi (Gazi Üniversitesi) Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Tefsir Bilim Dalı, Çorum 2013.
• Süyûtî, el-İtkān fî ulûmi’l-Kur’ân, nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm, Kâhire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, IV, 238.
• Şâzelî, Muhammed, “en-Nezâʾir fi’l-Kurʾâni’l-Kerîm beyne Mukātil b. Süleymân el-Belhî ve beyne Muhammed b. Alî el-Hakîm et-Termizî”, el-Lisânü’l-ʿArabî, sy. 15 (Rabat 1977), s. 116-121.
• Şihâte, Abdullah Mahmûd, Tefsîru Mukātil b. Süleymân, c. V, Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, 1989.
• Taberî, Tefsîrü’t-Taberî Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân, nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Kahire: Dâru Hecer, 1422/2001, XV, 212, XXIII, 543.
• Taberî, Târîhu’t-Taberî, 2. bsk., Beyrut: Dârü’t-türâs, 1387, II, 6, VII, 331-341.
• Tefsir Tarihi Yazımı Sempozyumu Kayseri 23-24 Ekim 2014, ed. Mustafa Karagöz, Ankara: Araştırma Yayınları, 2015.
• Türcan, Selim – Süleyman Gezer, “Fıkhî Tefsir Geleneği”, Tefsire Akademik Yaklaşımlar, 2. bsk., ed. M. A. Koç – İ. Albayrak, Ankara: OTTO, 2015, I, 190.
• Türker, Ömer, “Mukātil b. Süleyman”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2006, XXXI, 134-136.
• Türker, Ömer, Erken Dönem Tefsirlerinde Tevil Sorunu, İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Vâhidî, el-Basît, nşr. Muhammed b. Sâlih b. Abdillâh el-Fevzân, Riyad: Câmi‘atü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1430, I, 161-164; aynı eser: nşr. Fâdıl b. Sâlih b. Abdillâh eş-Şehrî, Riyad: Câmi‘atü’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, 1430, XXI, 343-344.
• Vâhidî, el-Vasît, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd v.dğr., Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1415/1994.
• Wansbrough, John, Qur'anic Studies: Sources and Methods of Scriptural Interpretation, Foreword, Translations, and Expanded Notes by Andrew Rippin, New York: Prometheus Books, 2004.
• Yâkūt el-Hamevî, Mu‘cemü’l-üdebâ, nşr. İhsân Abbas, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1993, VI, 2454.
• Yazıcı, İshak, Ebû'l-Leys es-Semerkandî'nin Mukatil İbn Süleyman'ın Tefsîri ile Olan Münasebeti, yayımlanmamış seminer çalışması, Atatürk Ü. İslami İlimler Fakültesi, y.y., t.y., [Erzurum 1979?].
• Yazıcı, İshak, Ebu'l-Leys es-Semerkandî: Hayatı, Eserleri ve Tefsirindeki Metodu, yayımlanmamış doktora tezi, Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, Erzurum 1982. Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddin Muhammed, Mîzânü’l-i‘tidâl, nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî, Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1382/1963, IV, 173-175.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin, el-İsrâiliyyât fi’t-tefsîr ve’l-hadîs, 4. bsk., Kahire: Mektebetü Vehbe, 1411/1990.
• Zerkeşî, el-Burhân fî ulûmi’l-Kurʾân, nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî v.dğr., Beyrut: Dâru’l-maʻrife, 1415/1994, I, 193.