MESÂHA’NIN KISA TARİHİ VE İLK MÜSTAKİL TÜRKÇE MESÂHA KİTABI: EMRÎ ÇELEBÎ’NİN MECMAU‘L-GARÂİB Fİ’L-MESÂHA ADLI ESERİ

Yıl 2021, Cilt: 26 Sayı: 51, 1 - 38, 31.12.2021

Elif Baga

https://doi.org/10.20519/divan.953492

Öz

İlm-i mesâha, İslam Medeniyeti matematikçilerinin kendilerinden önceki medeniyetlerden tevarüs ettikleri matematik birikimini iki temel nesne yani, sayı/aded/süreksiz nicelik ve büyüklük/mikdâr/sürekli nicelik etrafında şekillendirmeleri neticesinde meydana gelen dört asli disiplinden biridir. Diğer disiplinlerden hesap ve cebir aded, hendese ise mikdâr etrafında dönerken ilm-i mesâha her iki nesneyi de ilgilendirmesi bakımından farklı bir konuma sahiptir ve bu niteliğiyle o, kendi usûlünü besleyen teorik temeli yanında “ölçerek hesaplama” ana ilkesiyle mühendislik, mimari, şehircilik, askeri teknoloji ve çeşitli sanatların asli aracı konumundadır.

İslam Medeniyetinin tüm ilmi birikimini devralan Osmanlı Medeniyetinin, ilm-i mesâha alanındaki çalışmaları da sahiplendiği ve kendi ihtiyaç, talep ve yönelimleri çerçevesinde devam ettirdiği muhakkaktır. 15. ve 16. asırlardan itibaren mütedavil ilim dili olan Arapça yanında Türkçe matematik telifleri de ortaya çıkmıştır. Araştırmalara göre günümüze ulaşabilen en erken tarihli müstakil Türkçe mesâha kitabı Mecmau‘l-Garâib fi’l-Mesâha bu ilk olma özelliği dolayısıyla bu çalışmanın konusunu oluşturur. Ancak eserin tanıtımından önce bir arka plan sağlamak için genel anlamda Osmanlı matematik geleneği özelde de mesaha geleneği özetlenmiştir. Makalede eserin tanıtımının yapılabilmesi için tarihsel ve matematiksel değerlendirme yöntemi kullanılmıştır. Makalenin dönemin mesâha ilmindeki seviyesini tespit ederek Osmanlı Medeniyeti matematik tarihi çalışmalarına katkı sağlaması yanında eserin alanda bilinen ilk Türkçe çalışma olması hasebiyle Türk dili araştırmalarına da kaynak olması hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, matematik, mesâha, uygulamalı geometri, Emrî Çelebi

BRIEF HISTORY OF AL-MASAHA AND THE FIRST SEPARATE TURKISH AL-MASAHA BOOK: AMRI CHALABI'S MAJMA‘ AL-GHARAEB FI AL-MASAHA

Öz

al-Masaha (science of measuring) is one of the four principal disciplines that are formed as a result of shaping the mathematical accumulation that Islamic Civilization mathematicians inherited from previous civilizations around two basic objects, namely number/al-adad/discontinuous quantity and magnitude/al-miqdar/continuous quantity. While al-hisab (arithmetic) and algebra revolve around the number, al-handasa (theoretical geometry) revolves around the magnitude. But al-masaha has a different position in that it concerns both objects. With this characteristic, besides theoretical foundation feeding its own method, it is the main tool of engineering, architecture, urbanism, military technology and various arts with its main principle of “calculating by measuring”.
It is certain that the Ottoman Civilization, which took over all the scientific accumulation of Islamic Civilization, also adopted the studies in the field of al-masaha and continued within the framework of its own needs, demands and tendencies. In addition to Arabic, which is the language of science in circulation, mathematics works have emerged in Turkish since the 15th and 16th centuries. According to researches, being the earliest known Turkish book that is written entirely on al-masaha Majma‘ al-Gharaeb fi al-Masaha, is the subject of this article due to this feature. However, in order to provide a background before the introduction of the work, the Ottoman mathematical tradition in general and the al-masaha tradition in particular has been summarized. In this article, historical and mathematical analysis method was used for the presentation of the book. In this article, it is aimed to contribute to the studies of the history of mathematics in the Ottoman civilization by determining al-masaha level of the period in, as well as because of it is the first Turkish book in this field, it will be a source for Turkish language studies.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, mathematics, al-masaha, practical geometry, Amri Chalabi

Kaynakça

• Aksan, Virginia, “What's Up in Ottoman Studies?”,Journal of the Ottoman and Turkish Studies Association 1/1-2 (2014), s. 3-21.
• Arıcı, Müstakim (ed.), İlimleri Sınıflamak: İslam Düşüncesinde İlim Tasnifleri, Klasik Yay., İstanbul 2020.
• Armağan, Mustafa vd., Osmanlı Tarihini Yeniden Yazmak Gerileme Paradigmasının Sonu, Timaş Yay., İstanbul 2014.
• Baga, Elif, Osmanlı Klasik Dönemde Cebir, İstanbul: Marmara Üniversitesi, SBE, Doktora Tezi, 2012.
• Baga, Elif, “İslâm Matematik Tarihinde Hisâbî Cebir Geleneği ve IX./XV. Asırdaki Zirvesi: İbnü’l-Hâim’in el-Mümti‘ Adlı Eseri”, Nazariyat 3/2 (Nisan 2017), s. 69-126.
• Bağdâdî, Abdülkâhir, Kitâb fi’l-misâha. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 2708/2, vr. 99b-117a.
• Büzcânî, Ebu’l-Vefâ, Kitâb fîmâ yehtâcü ileyhi’s-sâniʿ min aʿmâli’l-hendese, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 2753.
• Durmuş, İsmail, "Muamma", TDV İslâm Ansiklopedisi, XXX (İstanbul 2005), s. 320-322.
• Edirnevî, Emrullah: Mecmau‘l-Garâib fi’l-Mesâha, Staatsbibliothek zu Berlin, Orientabteilung, Ms. or. oct. 3014.
• Fazlıoğlu, İhsan, “Emrî Çelebî”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, I (İstanbul 1999), s. 407.
• Fazlıoğlu, İhsan, Uygulamalı Geometrinin Tarihine Giriş: el-İknâ‘ fî İlmi’l-Misâha, Dergah Yay., İstanbul 2004.
• Fazlıoğlu, İhsan, "Mesâha", TDV İslâm Ansiklopedisi, XXIX (Ankara 2004), s. 261-264.
• Fazlıoğlu, İhsan, "Hendese", TDV İslâm Ansiklopedisi, XVII (İstanbul 1998), s. 199-208.
• Fazlıoğlu, İhsan, "Devlet'in Hesabını Tutmak: Osmanlı Muhasebe Matematiğinin Teknik İçeriği Üzerine", Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları 17 (İstanbul/Mart 2010), s. 165-178.
• Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yay., İstanbul 2013.
• Hârizmî, Mefâtihu’l-Ulûm, thk. İbrahim Ebyari, Beyrut 1989.
• Haddad, Makram ve Aziz Doğanay, “Kitâb fîmâ Yehtâcü İleyhi’s-Sâni‘ min A‘mâli’l-Hendese Adlı Eserin Âidiyet Meselesi Üzerine”, Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi 12/23 (Kış 2017), s. 139‐152.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin vd., Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, I-II, IRCICA, İstanbul 1999.
• İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, İz Yay., İstanbul 1997.
• İzgi, Cevat, "Nûman Efendi, Eğinli", TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXIII (İstanbul 2007), s. 235-236.
• Mühtedî, Osman b. Abdülmennân: Hediyyetü’l-Mühtedî, Kahire: Dâru’l-Kutub, Riyâza, 695.
• Necipoğlu, Gülru, The Topkapi Scroll: Geometry and Ornament in Islamic Architecture, The Getty Center Publications, USA 1995.
• Nîsâbûrî, Nizâmeddin, Hesap Biliminde Kılavuz, Haz. Elif Baga, Yazma Eserler Kurumu Yay., İstanbul 2020.
• Özvar, Erol, “Osmanlı Tarihini Dönemlendirme Meselesi ve Osmanlı Nasihat Literatürü”, Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi (Aralık 1999), s. 135-151.
• Râşid, Rüşdî, Rıyâdiyyâtu’l-Hârizmî: Te’sîs ilmi’l-Cebr, çev. Nikola Haris, Beyrut 2010.
• Saraç, M. A. Yekta, "Emrî, Emrullah", TDV İslâm Ansiklopedisi, XI (İstanbul 1995), s. 164.
• Saraç, M. A. Yekta, "Muamma", TDV İslâm Ansiklopedisi, XXX (İstanbul 2005), s. 322-323.
• Shefer-Mossensohn, Miri, Osmanlı’da Bilim Kültürel Yaratı ve Bilgi Alışverişi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019.
• Şeşen, Ramazan, “Belgrad Divanı Tercümanı Osman B. Abdülmennan ve Tercüme Faaliyetindeki Yeri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi 15 (1995-1997), s. 302-320.
• Tûsî, Nasîruddin, Tahrîru Usûli’l-Hendese ve’l-Hisâb, haz. İhsan Fazlıoğlu, Yazma Eserler Kurumu Yay., İstanbul 2012.
• Üçer, İbrahim Halil (ed.), İslam Düşünce Atlası, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yay., Konya 2017.
• Yakıt, İsmail, Türk-İslam Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme, Ötüken Yay., İstanbul 1992.