“NEWS SHEETS CALLED GAZETTE”: OTTOMAN POLITICS AND THE ROLE OF FOREIGN NEWSPAPERS AS A MEANS OF INFORMATION AND INTELLIGENCE GATHERING (1720-1789)

Yıl 2022, Cilt: 27 Sayı: 53, 33 - 91, 31.12.2022

Fatma Zehra Beyaz

https://doi.org/10.20519/divan.1129521

Öz

The thesis of backwardness holds a signifant place in the Euro-centric progressivist history-writing. A main pillar of the thesis has been the question of the printing press in Ottoman history. Based on the Ottoman archival records and the contemporary European literature, this article attempts to question its central assertion that the European civilization advanced through the spread of the print whereas the others lagged behind in the lack of the print.
The article starts with a discussion of the spread of printing in Europe, the increase in literacy, the factors behind the transition from oral culture to print culture, and the Ottoman awareness on this European progress. As a consequence of these developments, starting from the second half of the XVIIth century, newspapers became an essential source of intelligence on political and commercial affairs while they gradually became a constant source of information for Ottoman policymakers in the XVIIIth century. The urgent nature of foreign and domestic issues in this century transformed European newsletters into a means of intelligence gathering.
The treaty of Karlowitz ended the longlasting conquest policy and shifted the focus from the battlefields to the diplomatic arena. This study demonstrates that the Ottoman policymakers began to diversify their sources of information to keep pace with ever changing European politics in order to stand firm in diplomatic negotiations. Thus, they scrutinized European newspapers on a regular basis. Finally, this study argues for the existence of a fundamental difference in mentality between the Ottomans and Europeans rather than making a case for Ottoman ignorance. Based on Ottoman documents, it attempts to survey the way in which Ottoman policymakers made sense of a novelty and argue that while the process had its own ebbs and flows, it resists any simplification based on the dichotomy of progression vs. backwardness.

Anahtar Kelimeler

Newspapers, periodicals, printing press, information generation in Europe, intelligence, early Ottoman Diplomacy.

“GAZETE TA‘BÎR OLUNUR HAVÂDİS KÂĞITLARI…”: OSMANLI SİYASETİNDE SİYASÎ BİLGİ VE İSTİHBARAT KAYNAĞI OLARAK YABANCI GAZETELER (1720-1789)

Öz

Avrupa-merkezci ve ilerlemeci tarih yazımında önemli bir yer tutan “geri kalmışlık” tezinin temellendirildiği alanlardan biri de matbaa ve onun etrafında yaşanan gelişmelerdir. Matbaanın yaygınlaşması ve akabinde gelen bilgi üretim-dağıtım süreçlerinde yaşanan değişim ile Avrupa’nın “ilerlediği”, diğer medeniyetlerin bu gelişmelere “geç kaldığı” öne sürülmektedir. Bu makalede, söz konusu tez Osmanlı arşiv kayıtları ve güncel Avrupa literatürü yardımıyla sorgulanmaktadır.
İlk planda Avrupa’da matbaanın yaygınlaşması, okur-yazarlığın artışı, sözlü ve el yazması kültürden matbu kültüre geçişin altındaki muharrik gücün keyfiyeti özetlenmektedir. Ardından bazı Osmanlı bürokratlarının bu değişimi ne şekilde algılayıp idrak ettikleri üzerinde durulmaktadır. Bu süreçlerin bir sonucu olarak XVII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Avrupa’da siyasî, ticarî ve istihbarî bilgi kaynağı hâline gelen gazetelerin, XVIII. yüzyıl başı itibariyle Osmanlı siyasetinin daimî bilgi kaynakları arasına girişi ele alınmaktadır. Asır boyunca yaşanan dış ve iç gelişmelere paralel şekilde yabancı gazetelerin, Osmanlı bürokrasisinde istihbarat kaynağı olarak yükselişi, çalışmanın esas meselesini teşkil etmektedir.
Karlofça Antlaşması ile fetihçi siyaset anlayışını bir kenara bırakıp diplomasiyi merkezine alan Osmanlı siyasetçileri, diplomatik sahada ellerini kuvvetlendirebilmek amacıyla siyasi bilgi kaynaklarını çeşitlendirmişlerdir. Devlet ricalinin, değişen dünyayı okuma gayretlerinin bir çıktısı olarak Avrupa gazetelerini yakından takip etmeleri, Osmanlı arşiv kaynakları ışığında incelenmektedir. Bir bî-haber olma durumundan ziyade derin “bir zihniyet farkı”na işaret eden bu çalışma, Osmanlı siyasetçisinin, bir yeniliği anlamlandırma sürecinde yaşadığı med-cezirleri yani meselenin, “ilerleme-gerileme” tartışmasına indirgenemeyecek çetrefilli yapısını ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Gazete, matbaa, Avrupa’da bilgi üretimi, istihbarat, erken dönem Osmanlı diplomasisi.

Kaynakça

• 1. ARŞİV KAYNAKLARI Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi • AE.SABH.I.., 12/1052. • AE.SABH.I.., 18/1544. • AE.SABH.I.., 19/1633. • AE.SABH.I.., 206/13749. • AE.SABH.I.., 365/25492. • AE.SABH.I.., 369/25815. • AE.SABH.I.., 370/25835. • AE.SAMD.III, 222/21428. • AE.SAMD.III, 232/22186. • AE.SAMD.III, 232/22202. • AE.SMHD.I.., 258/21010. • AE.SMHD.I.., 33/1972. • AE.SMHD.I.., 93/6421. • AE.SMST.III., 371/29410. • AE.SOSM.III., 34/2417. • BOA, A.DVNSMSR.MHM.d, D. 9, s. 1, Hüküm 1, 2; s. 21, Hüküm 33; s. 114, Hüküm 201. • BOA, AE.SABH.I.., 2/143. • BOA, HAT, 139/5764. • C..HR.. 35/1722. • C..HR.., 127/6320. • C..HR.., 35/1722. • C..HR.., 55/2737. • C..HR.., 66/3262. • C..HR.., 72/3554. • C..HR.., 88/4381. • C..HR.., 9/414. • C..HR.., 99/4950. • C..MTZ. 5/232. • HAT, 10/348A. • HAT, 10/348K. • HAT, 11/366. • HAT, 138/5690. • HAT, 139/5763. • HAT, 141/5843-J. • HAT, 141/5844-3. • HAT, 1416/57870. • HAT, 143/5969. • HAT, 1430/58526. • HAT, 1430/58538. • HAT, 1430/58540. • HAT, 1450/22. • HAT, 1451/76. • HAT, 22/1060. • HAT, 23/1105. • HAT, 232/12923. • HAT, 26/1262. • HAT, 26/1262-E. • HAT, 324-D. • İE.HAT., 5/489. • TS.MA.e, 1137/24. • TS.MA.e, 558/58. • TS.MA.e, 559/66. • TS.MA.e, 560/41. • TS.MA.e, 560/81. • TS.MA.e, 560/82. • TS.MA.e, 585/38. • TS.MA.e, 705/22. • TS.MA.e, 705/31. • TS.MA.e, 715/55. • TS.MA.e, 716/46. • TS.MA.e, 747/68. • TS.MA.e, 804/114. • TS.MA.e, 805/19.
• 2. KİTAPLAR • Abou-El-Haj, Rifa’at ‘Ali. Modern Devletin Doğası: 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Osmanlı İmparatorluğu. çev. Oktay Özel, Canay Şahin, İstanbul: İmge Kitabevi, 2018. • Aksan, Virginia. Savaşta ve Barışta Bir Osmanlı Devlet Adamı: Ahmed Resmî Efendi 1700-1783. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997. • Babinger, Franz. Müteferrika ve Osmanlı Matbaası: 18. Yüzyılda İstanbul’da Kitabiyat. çev. Nedret Kuran Burçoğlu, Machiel Kiel, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2004. • Barthold, V.. İslâm Medeniyeti Tarihi. yy.: Nev Yayınevi, 1962. • Beydilli, Kemal. Büyük Friedrich ve Osmanlılar: XVIII. Yüzyılda Osmanlı-Prusya Münasebetleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1985. • Beydilli, Kemal. Mühendishane ve Üsküdar Matbaalarında Basılan Kitapların Listesi ve Bir Katalog. İstanbul: Eren, 1997. • Bostan, İdris. Osmanlı Akdenizi. İstanbul: Küre Yayınları, 2017. • Braudel, Fernand. Maddi Uygarlık Ekonomi ve Kapitalizm: XV-XVIII. Yüzyıllar. C. I, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: Gece Yayınları, 1993. • Briggs, Asa, Burke, Peter. Medya’nın Toplumsal Tarihi: Gutenberg’ten İnternete. çev. Ümit Hüsrev Yolsal, Erkan Uzun, İstanbul: Kırmızı Yayınları, 2011. • Burke, Peter. Bilginin Toplumsal Tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2001. • Çakır, Hamza. Osmanlı’da Basın-İktidar İlişkileri. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2002. • Dooley, Brendan, Baron, Sabrina A. (ed.). The Politics of Information in Early Modern Europe. London&New York: Routledge, 2001. • Ebû Sehl Numan Efendi. Tedbîrât-ı Pesendîde. haz. Ali İbrahim Savaş, Ankara: TTK, 1999. • Ebûbekir Râtib Efendi. Nemçe Sefâretnâmesi. haz. Abdullah Uçman, İstanbul: Kitabevi, 2012. • Eisenstein, Elizabeth. The Printing Press as an Agent of Change. Cabridge: Cambridge Press, 1979. • El-Cebertî, Abdurrahman bin Hasan. Acâibü’l-Âsâr fi’t-Terâcim ve’l-Ahbâr. thk. Abdürrahim A. Abdürrahim, C. III, Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 1998. • Emecen, Feridun M.. Osmanlı Klasik Çağında Savaş. İstanbul: Timaş Yayınları, 2010. • Faroqhi, Suraiya. Osmanlı İmparatorluğu ve Etrafındaki Dünya. çev. Ayşe Berktay, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2007. • Findley, Carter V.. Osmanlı İmparatorluğunda Bürokratik Reform: Bâb-ı Âlî 1789-1922. İstanbul: Alfa, 2019. • Gerçek, Selim Nüzhet. Türk Gazeteciliği. İstanbul: Devlet Matbaası, 1931. • Gerçek, Selim Nüzhet. Türk Matbaacılığı. İstanbul: Devlet Basımevi, 1939. • Ghobrial, John-Paul. Fısıldaşan Şehirler: 17. Yüzyılda İstanbul, Londra ve Paris Arasında Bilgi Akışı. çev. Kahraman Şakul, İstanbul: Küre Yayınları, 2020. • Giridî Ahmed Resmî Efendi. Hulâsatü’l-İtibâr. Dersaadet: Mühendisyan Matbaası, 1286. • Gürkan, Emrah Safa. Sultanın Casusları: 16. Yüzyılda İstihbarat, Sabotaj ve Rüşvet Ağları. İstanbul: Kronik, 2017. • Hattox, Ralph S.. Kahve ve Kahvehaneler. çev. Nurettin Elhüseyni, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996. • Heise, Ulla. Kahve ve Kahvehane. Ankara: Dost Kitabevi, 2001. • Koloğlu, Orhan. Osmanlı Dönemi Basınının İçeriği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi, 2010. • Kütükoğlu, Bekir. Vekayinüvis: Makaleler. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1994. • Lewis, Bernard. Müslümanların Avrupa’yı Keşfi. çev. İhsan Durdu, İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2000. • McCusker, John J., Gravesteijn, Cora. The Beginnings of Commercial and Financial Journalism. Amsterdam: Neha, 1991. • McLuhan, Marshall. Gutenberg Galaksisi: Tipografik İnsanın Oluşumu. çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul: YKY, 2001. • Ong, Walter. Sözlü ve Yazılı Kültür: Sözün Teknolojikleşmesi. İstanbul: Metis Yayınları, 2020. • Peçevî İbrahim Efendi. Tarih-i Peçevî. önsöz ve indeks Fahri Ç. Derin, Vahit Çabuk, İstanbul: Enderun, 1980. • Pettegree, Andrew. Haberin Ortaya Çıkışı: Dünyanın Haberleşme Süreci. çev. Ecem Mutludoğan, İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2022. • Râşid Mehmed Efendi. Târîh-i Râşid ve Zeyli. 3 Cilt, İstanbul: Klasik Yayınları, 2013. • Sabev, Orlin. İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni: 1726-1746. İstanbul: Yeditepe, 2016. • Sarıcaoğlu, Fikret. Kendi Kaleminden Bir Padişahın Portresi: Sultan I. Abdülhamid (1774-1789). İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı, 2001. • Şakul, Kahraman. II. Viyana Kuşatması: Yedi Başlı Ejderin Fendi. İstanbul: Timaş Yayınları, 2021. • Şen, Adil. İbrahim Müteferrika ve Usûlü’l-Hikem fî Nizami’l-Ümem. Ankara: TDV Yayınları, 1995. • Tanpınar, Ahmet Hamdi. 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Çağlayan Kitabevi, 1997. • Toderini, Giambattista. Türklerin Yazılı Kültürü. çev. Ali Berktay, İstanbul: YKY, 2018. • Turan, Namık Sinan. İmparatorluk ve Diplomasi: Osmanlı Diplomasisinin İzinde. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2014. • Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı. Ankara: TTK, 1988. • Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi -1-. İstanbul: Selçuk Yayınları, 1966. • Yediyıldız, Bahaeddin. XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi. Ankara: TTK, 2003. • Zinkeisen, Johann Wilhelm. Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. C. VI, çev. Nilüfer Epçeli, İstanbul: Yeditepe, 2011.
• 3. MAKALELER VE TEZLER • Abou-el-Hajj, Rifa’at A.. “Karlofça’da Osmanlı Diplomasisi 1.” çev. Yasemin Saner Gönen, Tarih ve Toplum 191 (Kasım 1999): 38-44. • Agoston, Gabor. “Enformasyon, İdeoloji ve Emperyal Siyasetin Sınırları: Osmanlı-Habsburg Rekabeti Bağlamında Osmanlı Büyük (Grand) Stratejisi.” Erken Modern Osmanlılar: İmparatorluğun Yeniden Yazımı, ed. Virginia H. Aksan, Daniel Goffman, 105-142. İstanbul: Timaş, 2011. • Aksan, Virginia. “Ottoman Sources of Information on Europe in the Eighteenth Century.” Archivum Ottomanicum XI (1986): 5-16. • Akyılmaz, Sevgi Gül. “Reîs-ül Küttâb ve Osmanlı Hariciye Nezaretinin Doğuşu.” Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1990. • Balcı, Sezai. “Osmanlı Devleti’nde Tercümanlık.” Osmanlı Diplomasi Tarihi: Kurumları ve Tatbiki, M. Alaaddin Yalçınkaya, Uğur Kurtaran (ed.), 39-94. Ankara: Altınordu Yayınları, 2018. • Baron, Sabrina A.. “The Guises of Dissemination in Early Seventeenth Century England.” The Politics of Information in Early Modern Europe, Brendan Dooley&Sabrina A. Baron (ed.), 41-56. London&Newyork: Routledge, 2001. • Berridge, G. R.. “Diplomatic Integration with Europe before Selim III.” Ottoman Diplomacy Conventional or Unconventional?, Nuri Yurdusev (ed.), 116-130. Hampshire: Palgrave Macmillan 2004. • Bevilacqua, Alexander, Pfeifer, Helen. “Turquerie: Culture in Motion 1650-1750.” Past and Present 221 (Nov. 2013): s. 75-118. • Beydilli, Kemal. “Müteferrika ve Osmanlı Matbaası: 18. Yüzyılda İstanbul’da Kitabiyât.” Tarih ve Toplum 128 (Ağustos 2004): 44-65. • Binark, İsmet. “Türkiye’ye Matbaanın Geç Girişinin İçtimaî-Ruhî Sebepleri.” VIII. Türk Tarih Kongresi: Ankara 11-15 Ekim 1976 Kongreye Sunulan Bildiriler, II. Cilt, 1299-1319. Ankara: TTK, 1981. • Bostan, İdris. “Doğu Akdeniz’de Bir Osmanlı Üssü: XVIII. Yüzyılda Mısır İskenderiyesi.” Abdülkadir Özcan’a Armağan: Tarihin Peşinde Bir Ömür, Hayrünnisa Alan, Ömer İşbilir vd. (ed.), 571-586. İstanbul: Kronik Kitap, 2018. • Conrad, Sebastian. “Enlightenment in Global History: A Historiographical Critique.” American Historical Review 117/4 (October 2012): 999-1027. • Deniz, Derya. “Reîsülküttâb Râmi Mehmed Efendi’nin Sulhnâmesi: Vekāyi‘-i Musâlaha.” Yüksek Lisans Tezi, Bahçeşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2016. • Efdaleddin. “Memâlik-i Osmâniyye’de Tıbâatin Kıdemi.” Tarih-i Osmânî Encümeni Mecmuası 40 (1 Teşrîn-i Evvel 1332): 242-249. • Eldem, Edhem. “Amerika’yı Keşfetme(me)nin Yolları.” Tarih ve Toplum: Yeni Yaklaşımlar 18 (Güz 2021): 125-150. • Eldem, Edhem. “On Sekizinci Yüzyıl ve Değişim.” Cogito-Osmanlılar Özel Sayısı 19 (1999): 189-199. • Emecen, Feridun M.. “Matruşka’nın Küçük Parçası: Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Dönemi ve “Lale Devri” Meselesi Üzerine Bir Değerlendirme.” Osmanlı Araştırmaları LII (2018): 79-98. • Horata, Osman. “Esrar Dede’nin “Lügat-i Talyan” Tercümesi.” Türkbilig: Türkoloji Araştırmaları 2000/1: 73-86. • Hurewitz, J. C.. “Ottoman Diplomacy and the European State System.” The Middle East Journal 15/2 (Spring 1961): 141-152. • Itzkowitz, Norman. “Eighteenth Century Ottoman Realities.” Studia Islamica XVI (1962): 73-94. • Kürkçüoğlu, Ömer. “The Adoption and Use of Permanent Diplomacy.” Ottoman Diplomacy Conventional or Unconventional?, Nuri Yurdusev (ed.), 131-151. Hampshire: Palgrave Macmillan, 2004. • Mihai, Maxim. “Kantemiroğlu (Dimitrie Cantemir).” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 24: 320-322. • Naff, Thomas. “Ottoman Diplomatic Relations with Europe in the Eighteenth Century: Patterns and Trends.” Studies in Eighteenth Century Islamic History, Thomas Naff, Roger Owen (ed.), 88-107. Carbondale: Southern Illinois University Press, 1977. • Neumann, Cristoph K.. “Üç Tarz-ı Mütalaa: Yeniçağ Osmanlı Dünyasında Kitap Yazmak ve Okumak.” Tarih ve Toplum: Yeni Yaklaşımlar 1 (Bahar 2005): 51-76. • Orhonlu, Cengiz. “Tercüman.” İslâm Ansiklopedisi (İA), 12/1: 175-181. • Özcan, Abdülkadir. “Humbaracı Ahmed Paşa.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 18: 351-353. • Özcan, Abdülkadir. “Karlofça -2-.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 24: 504-507. • Sarıcaoğlu, Fikret. “Karavezir Mehmed Paşa.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 24: 477-478. • Sarıcaoğlu, Fikret. “Osmanlı Muhalefet Geleneğinde Yeni Bir Dönem: İlk Siyasi Bildiriler.” TTK Belleten, C. LXIV, Sayı 241, (Aralık 2000): 901-920. • Sariyannis, Marinos. “The Limits of Going Global: The Case of Ottoman Enlightenment(s).” History Compass 18/9 (September 2020): 1-13. • Şakul, Kahraman. “Osmanlılar Fransız İhtilâli’ne Karşı: Adriyatik ve İtalya Sularında Osmanlı Donanması.” Nizam-ı Kadîmden Nizâm-ı Cedîde: III. Selim ve Dönemi, Seyfi Kenan (ed.), 255-313. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010. • Yaycıoğlu, Ali. “Karlofça Ânı: Osmanlı İmparatorluğu 18. Yüzyıla Nasıl Başladı?.” Tarih ve Toplum: Yeni Yaklaşımlar 18 (Güz 2021): 8-56.