HADİS USÛLÜ LİTERATÜRÜNDE İHTİSÂR TÜRÜNÜN KARAKTERİSTİĞİ

Yıl 2023, Cilt: 28 Sayı: 54, 31 - 72, 03.07.2023

Tunahan Erdoğan

https://doi.org/10.20519/divan.1181149

Cited By: 5

Öz

Hadis usûlünde ilk örneği İbnü’s-Salâh’ın (ö. 643/1245) Ma‘rifetü envâ‘i ‘ilmi’l-hadîs’ine bağlı olarak Nevevî (ö. 676/1277) tarafından ortaya konulan ihtisâr çalışmaları h. VII./m. XIII. yüzyıldan günümüze varlığını kesintisiz biçimde sürdürmektedir. Bu makale ihtisâr müelliflerinin teorik açıklamalarından ve uygulamalarından hareketle hadis usûlünde ihtisâr literatürünün karakteristiğini yansıtan unsurların tespit, tasnîf ve tahlîlini amaçlamaktadır. İhtisâr müelliflerinin eserlerinde bulunan mukaddime kısımlarındaki ifadeleri ve eserlerin muhtevası bu amaç doğrultusunda taranmış, türün özelliklerini ve müelliflerin maksatlarını yansıtan anahtar kavram, ifade ve uygulamalar belirlenerek belli başlıklar altında tasnif edilmiştir. Odak noktasında daha önce kaleme alınmış bir ya da birden fazla metni özetleme, kısaltma ve sadeleştirme çabasının yer aldığı ihtisâr faaliyetinin/türünün bu temel amacın yanı sıra birtakım yan/ikincil amaçlar barındırdığı tespit edilmiştir. Sözü edilen ikincil amaçlar değişik oranlarda da olsa bütün muhtasarlarda bulunmaktadır. Hadis usûlünde ihtisârların özellikleri şu başlıklar altında ele alınmıştır: Metni özetleme ve kısaltma, önceki eserlerden bilgi toplama, konuları düzenleme ve sistematik hale getirme, konuların anlaşılmasını ve öğrenilmesini kolaylaştırma, asıl kitabın ya da alanla ilgili diğer kitapların müelliflerinin görüşlerini eleştirme, eksik bırakılan konuları tamamlama, farklı görüşler arasından tercihte bulunma, yanlış görüşleri düzeltme, kapalı kalan konuları açıklama. Çalışma, ihtisâr türünün yalnızca kısaltma ve özetleme amacı içermediği hipotezi üzerine kurulmuş, bu hipotezi destekleyen kavramlara odaklanmıştır. Çalışmada ele alınan bir başka konu ise türün telif tarzı ve amacı bakımından ihtisâr müelliflerinin eserlerinde bulunmasını arzu etmedikleri hususların tespitidir. Bunlar da şu başlıklar altında tasnif edilmiştir: Anlamı bozacak ya da değiştirecek tasarruflar, metni gereksiz yere uzatma, metni aşırı derecede kısaltma, gereksiz ve boş söz ekleme, tekrar. Müelliflerin sözü edilen hususları eserlerinde ne derece başarı ile uyguladıkları üzerinde ayrıca durulması gerekmektedir. Çalışma, özellikle hicrî beşinci asır ve sonrasında İslâmî ilimlerde telif sahasında yenilik arayışının sona erdiği, taklit zihniyetinin yaygınlaştığı ve birbirinin tekrarı mahiyetinde eserler üretildiği düşüncesine eleştirel bir yaklaşım sergilemektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Hadis Usûlü Literatürü, İhtisâr, Muhtasar, Hulâsa

THE CHARACTERISTICS of IKHTISĀR GENRE in HADĪTH METHODOLOGY LITERATURE

Öz

The first example of summary (ikhtisar) studies in hadith methodology was put forward by al-Nawawi (d. 676/1277), depending on Ibn al-Salah’s (d. 643/1245) Ma‘rifatu anwa‘i ‘ilmi’l-hadith. It has been continuing its existence uninterruptedly since the Islamic seventh/Gregorian thirteenth century to present. This article aims to identify, classify and analyze the elements that reflect the characteristics of the abbreviation literature in hadith methodology, based on the theoretical explanations and practices of the authors of abbreviation. The expressions of the authors of ikhtisar in the introduction parts of their works and the content of the works were scanned for this purpose, key concepts, expressions and applications that reflect the characteristics of the genre and the aims of the authors were determined and classified under certain headings. It has been determined that the concise activity/type, which focuses on summarizing, shortening and simplifying one or more texts previously written, has some secondary purposes in addition to this main purpose. The aforementioned secondary purposes are found in all abridgements, albeit at different rates. The features of abbreviations in hadith method are discussed under the following headings: summarizing and shortening the text, collecting information from previous works, organizing and systematizing the subjects, facilitating the understanding and learning of the subjects, criticizing the views of the authors of the original book or other books related to the field, completing the missing subjects, choosing among different opinions, correcting wrong opinions, explaining the closed issues. The study is based on the hypothesis that the type of abbreviation does not only contain the purpose of shortening and summary, and focuses on the concepts that support this hypothesis. Another issue dealt with in the study is the determination of the issues that the authors of the summary do not want to have in their works in terms of the copyright style and purpose of the genre. These are also classified under the following headings: dispositions that will distort or change the meaning, lengthening the text unnecessarily, shortening the text excessively, adding unnecessary and empty words, repetition. It is also necessary to focus on the extent to which the authors have successfully applied the aforementioned issues in their works. The study presents a critical approach to the idea that the search for novelty in the field of copyright in Islamic sciences came to an end, the imitation mentality became widespread, and the works of repetition were produced, especially in the Islamic fifth century and later.

Anahtar Kelimeler

Hadīth, Hadīth Methodology Literature, Shortening, Abridgement, Summary

Kaynakça

• Abdülvehhâb İbrâhîm Ebû Süleymân, Menhecü’l-bahs fi’l-fıkhi’l-İslâmî hasâisuhû ve nekâisuhû, 1. bs., Dâru İbn Hazm, Beyrut, 1416/1996.
• Abdürrezzâk b. Halîfe eş-Şâycî, Mes’eletü’t-tashîh ve’t-tahsîn fi’l-a‘sâri’l-müteahhira fî ‘ulûmi’l-hadîs, 1. bs., Dâru İbn Hazm, Beyrut, 1420/1999.
• Ahmed İdrîs Avde, “Mesâilü ‘ulûmi’l-hadîs elletî hâlefe fîhâ el-imâmü İbn Cemâ‘a el-imâme İbne’s-Salâh cem‘ ve dirâse min hilâli kitâbi’l-Menheli’r-ravî”, IUG Journal of Islamic Studies (Islamic University of Gaza), c. 25, sy. 1, Gazze, 2017.
• Ahmed Muhammed Şâkir, el-Bâ‘isül-hasîs şerhu İhtisâri ‘ulûmi’l-hadîs, 1. bs., thk. Fâzıl Mahmûd ‘Ivaz, Müessesetü’r-risâle nâşirûn, Beyrut, 1432/2011.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Kârî el-Herevî, Şerhu şerhi Nuhbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser, thk. Muhammed Nizâr Temîm - Heysem Nizâr Temîm, Dâru Erkam, Beyrut ts.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl, el-Fürûk fi’l-luga, 1. bs., thk. Cemâl Abdülğanî Müdğamiş, Müessesetü’r-risâle, Beyrut, 1422/2002.
• Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, 4. bs., MÜİFV Yay., İstanbul, 2011.
• Bulkînî, Mehâsinü’l-ıstılâh, (İbnü’s-Salâh’ın Mukaddime’si ile birlikte) thk. Âişe Abdurrahmân, Dâru’l-ma‘ârif, Kâhire, 1409/1989.
• Burhânüddîn el-Ebnâsî, eş-Şezâ el-feyyâh min ‘Ulûmi İbni’s-Salâh, 1. bs., thk. Salâh Fethî Helel, Mektebetü’r-rüşd, Riyâd, 1418/1998.
• Ca‘berî, Burhânüddîn Ebû İshâk İbrâhîm b. Ömer b. İbrâhîm b. Halîl, Rusûmü’t-tahdîs fî ʿulûmi’l-ḥadîs, thk.Ahmed Lütfi Fethullah (Yüksek Lisans Tezi), el-Câmi‘atü’l-Ürdüniyye, Ürdün, 1994.
• Cemâlüddîn el-Kâsımî, Kavâ‘idü’t-tahdîs min fünûni mustalahi’l-hadîs, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut, ts.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâil b. Hammâd, es-Sıhâh tâcü’l-lüga ve Sıhâhı’l-‘Arabiyye, thk. Muhammed Muhammed Tâmir-Enes Muhammed eş-Şâmî-Zekeriya Câbir Ahmed, Dâru’l-Hadîs, Kahire, 2009/1430.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî, el-Muhtasar fî usûli’l-hadîs, thk. Fuâd Abdülmün‘im Ahmed, el-Mektebetü’t-ticâriyye, Mekke, 1403/1983.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî el-Hanefî, Kitâbü’t-Ta‘rîfât, 1. bs., Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut, 1403/1983.
• Durmuş, İsmail, “Muhtasar”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara, 2020, XXX. (https://islamansiklopedisi.org.tr/muhtasar)
• Durmuş, İsmail, “Zeyl” TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2013, XLIV. (https://islamansiklopedisi.org.tr/zeyil#1)
• Ebü’l-Bekâ el-Kefevî, el-Külliyyât, thk. Adnân Dervîş-Muhammed Mısrî, Müessesetü’r-risâle, Beyrut, ts.
• Emîr es-San‘ânî, Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm el-Mütevekkil-Alellāh İsmâîl, İrşâdü’n-nükkâd ilâ teysîri’l-ictihâd, 1. bs., nşr. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut, 2006.
• Erdoğan, Tunahan, “Hadiste İctihâd Kapısı Kapanmış mıdır?” V. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı-III, İlmi Etüdler Derneği (İLEM), Ed. Ümit Güneş-Eyüp Sami Yavaş, İstanbul, 2016.
• Erdoğan, Tunahan, “İbnü’s-Salâh’ın Hadislerin Tashih ve Tahsinine Yönelik Görüşleri”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi SBE, Antalya, 2015.
• Fâris eş-Şidyâk, Ahmed Fâris b. Yûsuf b. Mansûr, el-Câsûs ‘ale’l-kâmûs, Matba‘atü’l-cevâib, Kostantîniyye, 1299.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed, el-Kâmûsu’l-muhît, 4. bs., thk. Halil Me’mûn Şeyhâ, Dâru’l-ma‘rife, Beyrut, 1430/2009.
• H. Kilpatrick, “Abridgements”, Encyclopedia of Arabic Literature 1. bs., Routledge, New York, 1998.
• Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn b. Abdirrahmân, et-Takyîd ve’l-îzâh li mâ utlika ve uğlika min kitâbi İbni’s-Salâh, thk. Üsâme b. Abdullah Hayyât, 3. bs., Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut, 1436/2011.
• İbn Cemâ‘a, Bedrüddîn Muhammed b. İbrahim, el-Menhelü’r-ravî fî muhtasari ‘ulûmi’l-hadîsi’n-nebevî, 3. bs., thk. Muhyiddîn Abdurrahman Ramazan, Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Dakîk el-‘Îd, el-İktirâh fî beyâni’l-ıstılâh, 3. bs., thk. Kahtân Abdurrahmân ed-Dûrî, Books Publisher; Lübnan, 1440/2019.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Düreyd el-Ezdî el-Basrî, Cemheratü’l-lüga, 1. bs., Remzî Münîr Ba‘lebekî, Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, Beyrut, 1987.
• İbn Hacer, Nuhbetü’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser, 1. bs., thk. Abdülhamîd b. Sâlih b. Kâsım, Dâru İbn Hazm, Beyrut, 1428/2006.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî, Nuhbetü’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser, 1. bs., thk. Abdülmuhsin b. Muhammed el-Kâsım, Mektebetü’l-Melik Fehd el-vataniyye, Medine, 1440/2019.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed, en-Nüket ‘alâ kitâbi İbni’s-Salâh, 1. bs., thk. Rabi‘ b. Hâdî ‘Umeyr, Medine, İhyâü’t-türâsi’l-ilmî, 1404/1984.
• İbn Hacer, Ebü’l Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî, Nüzhetü’n-nazar şerhu Nuhbeti’l-fiker, 4. bs., thk. Salâh Muhammed Muhammed Avîza, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut, 1434/2012.
• İbn Hazm el-Endelûsî, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî, Resâilü İbn Hazm el-Endelûsî, 2. bs., thk. İhsân ‘Abbâs, el-Müessesetü’l-‘arabiyye, Beyrut, 1987.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî, İhtisâru ‘ulûmi’l-hadîs, 1. bs., thk. Mâhir Yâsin el-Fahl, Dâru’l-meymân, Riyad, 1434/2013.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî, İhtisâru ‘ulûmi’l-hadîs, (el-Bâ‘isül-hasîs ile birlikte) 1. bs., thk. Fâzıl Mahmûd ‘Ivaz, Müessesetü’r-risâle nâşirûn, Beyrut, 1432/2011.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî, Lisânü’l- ‘Arab, 3. bs., Dâru sâdır, Beyrut, 1414.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî, Garîbü’l-hadîs, 1. bs., thk. Abdülmu‘tî Emîn el-Kal‘acî, Dâru2l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut, 1405/1985.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser, thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvî-Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, el-Mektebetü’l-‘ilmiyye, Beyrut, 1399/1979.
• İbnü’l-Hanbelî, Ebû Abdillâh Radıyyüddîn (Şemsüddîn) Muhammed b. İbrâhîm b. Yûsuf el-Halebî el-Hanefî, Kafvü’l-eser fî safvi ‘ulûmi’l-eser, thk. Abdülfettâh Ebû Gudde, Mektebetü’l-matbû‘âti’l-İslâmiyye, Halep, 1408/1987.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî b. Ahmed el-Ensârî el-Mısrî, et-Tezkira fî ‘ulûmi’l-hadîs, 2. bs., thk. Mutlak b. Câsir b. Mutlak el-Fâris el-Câsir, Mürtekâ, 1438/2017.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî b. Ahmed el-Ensârî el-Mısrî, el-Mukni‘ fî ‘ulûmi’l-hadîs,1. bs. thk. Abdullah b. Yûsuf el-Cedî‘, Suudi Arabistan, Dâr-u Fevvâz, 1413/1992.
• İbnü’l-Vezîr, Ebû Abdillâh İzzüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Alî el-Yemânî, Tenkîhu’l-enzâr fî ma‘rifeti ‘ulûmi’l-âsâr, 1. bs. thk. Muhammed Subhi b. Hasan Hallâk, Dâru İbn Hazm, Beyrut, 1420/1999.
• İbnü’n-Nefis, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Ebi’l-Hazm İbnü’n-Nefîs el-Kareşî ed-Dımaşkî, el-Muhtasar fi ‘ilmi usûli’l-hadis, thk. ‘Ammâr et-Tâlibî, yy., ts.
• İbnü’t-Türkmânî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Osmân b. İbrâhîm et-Türkmânî el-Mardînî, el-Müntehab fî ‘ulûmi’l-hadîs, 1. bs., thk. ‘Avvâd el-Halef, Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut, 1429/2008.
• İmâdüddîn Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. İbrâhîm b. Abdillâh b. Muhammed b. Cemâ‘a el-Kinânî el-Makdisî eş-Şâfiî, el-İktirâh ‘alâ ‘Ulûmi’l-hadis li’bni’s-Salâh müntehab mine’t-takyîd ve’l-îzâh, 16 Şaban 853 tarihli el yazması, Chester Beatty’s Digital Collection, s. 4b. (https://cbl01.intranda.com/viewer/image/Ar_3149/1/).
• İzzeddîn İbn Cemâa, Ebû Ömer İzzüddîn Abdülazîz b. Muhammed b. İbrâhîm el-Kinânî el-Hamevî, Zevâlü’t-terah fî şerhi manzûmeti İbn Ferah, thk. Friedrich Risch, (Commentar des Izz-ed-Dîn Abu Abd-ullah über die Kunstausdrücke der' Traditionswissenschaft,) Brill, Leiden 1885.
• Kâfiyeci, el-Muhtasar fî ‘ilmi’l-eser, 1. bs., thk. Ali Zevîn, Mektebetü’r-rüşd, Riyâd, 1407.
• Kara, İsmail, İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not, 3. bs., Dergâh Yayınları, İstanbul, 2014.
• Kara, İsmail, “Unuttuklarını Hatırla! Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not”, Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, c. 15 sy: 28, 2010, s. 11. (https://avys.omu.edu.tr/storage/app/public/alibolat/116180/2011_KARAI.pdf).
• Kara, İsmail, “Şerh ve Haşiye Geleneği Kuşatılmadan İslâm’ın Klasik Kaynakları ve İlim Mirası Anlaşılabilir mi?”, 1. bs., Türkiye IV. Dinî Yayınlar Kongresi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2011.
• Kâtip Çelebi, Hacı Halîfe Mustafa b. Abdillâh, Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, 2. bs., thk. Mustafa Abdülkâdir ‘Atâ, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut, 1439/2018.
• Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân b. Ömer b. Ahmed eş-Şâfiî, Telhîsu’l-Miftâh, 1. bs., Mektebetü’l-büşrâ, Karaçi, 1431/2010.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî, Zaferu’l-emânî bi şerhi Muhtasari’s-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî fî mustalahi’l-hadîs, 3. bs., thk. Abdülfettâh Ebû Gudde, Mektebetü’l-matbû‘âti’l-İslâmiyye, Beyrut, 1416.
• el-Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî el-Haddâdî, Netîcetü’l-fiker bi şerhi Nuhbeti İbn Hacer, 1. bs., thk. Ahmed Mürşid-Sâmî Yûsuf, Dâru’s-semmân, İstanbul, 1441/2020.
• el-Münâvî, et-Tevkîf ‘alâ mühimmâti’t-ta‘rîf, 1. bs., Âlemü’l-kütüb, Kâhire, 1990/1410.
• Müsfir b. Gurmullâh ed-Dümeynî, Mekâyîsü nakdi mütûni’s-sünne, 1. bs., Riyâd, 1404/1984.
• Mütercim Âsım Efendi, el-Okyânûsü’l-basît fî tercemeti’l-Kāmûsi’l-muhît, el-Matba‘atü’l-‘Usmâniyye, yy., 1305, I, 12-13. (https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/handle/11543/1405).
• Müzhir, Abdülganî Ahmed Cebr, “Kavâidü’l-ihtisâri’l-menhecî fi’t-te’lîf”, Mecelletü’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, Riyad, 1420/2000, c. 59.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî, Bustânü’l-‘ârifîn, Dâru’r-reyyân li’t-türâs, yy., ts.
• Nevevî, İrşâdü tullâbi’l-hakâik ilâ ma‘rifeti süneni hayri’l-halâik, 1. bs., thk. Abdülbârî Fethullâh es-Selefî, Mektebetü’l-eymân, Medine, 1408/1987.
• Nevevî, et-Takrîb ve’t-teysîr li ma‘rifeti süneni’l-beşîri’n-nezîr, 1. bs., thk. Mâzin Abdullah-Muhammed Târık Mağribiyye, Kâsım el-Halebiyye, Dâru’s-semmân, İstanbul, 1440/2019.
• Radiyyüddîn Ebî İshâk İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm et-Taberî el-Mekkî, el-Mülahhas fî ma‘rifeti ‘ilmi’l-hadîs, 1. bs., thk. ‘Avvâd el-Halef, Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut, 1433/2012.
• Özel, Ahmet, “Tehzîb”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2011, XL.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed es-Sehâvî, Fethu’l-muğîs şerhu Elfiyyeti’l-hadîs, thk. Mecdî Fethî es-Seyyid-Mustafa Şettât, el-Mektebetü’t-tevfîkiyye, Kâhire, ts.
• Sehâvî, ed-Dav’ü’l-lâmi‘ li ehli’l-karni’t-tâsi‘, Dâru’l-cîl, Beyrut, ts.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebî Bekr (b.) Muhammed b. Alî el-Hârizmî, Miftâhu’l-‘ulûm, 2. bs., thk. Nu‘aym Zerzûr, Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, Beyrut, 1407/1987.
• Sindî, Muhammed Ekrem en-Nasrbûrî, İm‘ânü’n-nazar Şerhu Şerhi Nuhbeti’l-fiker, thk. Ebû Saîd Ğulâm Mustafa, yy., ts.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî, Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevâvî, 1. bs., thk. Muhammed ‘Avvâme, Dâru’l-minhâc, Cidde, 1437/2016.
• et-Tahhân, Mahmûd, Teysîru mustalahi’l-hadîs, 11. bs., Mektebetü’l-ma‘ârif, Riyâd, 1432/2011.
• Tebrîzî, Ebü’l-Hasen Takiyyüddîn Ali b. Abdillâh el-Erdebîlî, el-Kâfî fî ‘ulûmi’l-hadîs, 1. bs., thk. Ebû ‘Ubeyde Meşhûr b. Hasen, ed-Dâru’l-eseriyye, Ammân, 1429/2008.
• Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddîn Hüseyn b. Abdillâh b. Muhammed, el-Hulâsa fî ma‘rifeti’l-hadîs, 1. bs., thk. Ebû Âsım eş-Şevâmî, el-Mektebetü’l-İslâmîyye, Kâhire, 1430/2009.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî, Bülğatü’l-erîb fî Mustalahi’ âsâri’l-habîb, thk. Abdülfettâh Ebû Gudde, Mektebetü’l-matbû‘âti’l-İslâmiyye, Halep, 1408/1987, (İbnü’l-Hanbelî’nin Kafvü’l-eser’i ile birlikte).
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî, Tâcü’l-‘arûs, 2. bs., thk. Ali Şîrî, Dâru’l-fikr, Beyrut, 1424.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî, el-Mûkıza fî ‘ilmi mustalahi’l-hadîs, 8. bs., thk. Abdülfettâh Ebû Gudde, Dâru’s-selâm, Kâhire, 1436/2015.
• ez-Zemlekânî, Kemâlüddin Ebü’l-Mekârim Abdülvâhid b. Abdilkerîm el-Ensârî es-Semmâkî ed-Dimeşkî eş-Şâfiî, et-Tibyân fî ‘ilmi’l-beyân, 1. bs., thk. Ahmed Matlûb-Hadîce el-Hadîsî, Matba‘atü’l-‘ânî, Bağdat, 1383/1964.