GELENEKSEL YAZMA ESER AKTÖRLERİ VE 19. YÜZYILDA OSMANLI MATBAASI: UZUN SOLUKLU BİR DÖNÜŞÜM

Yıl 2023, Cilt: 28 Sayı: 54, 73 - 121, 03.07.2023

Ayşe Başaran

https://doi.org/10.20519/divan.1253075

Öz

The traditional literature on the Ottoman printing enterprise has for long placed the traditional actors of the written word including the ulema and the calligraphers at a counter position to new technology and its connotations. The printed medium, however, has incorporated many of these actors, who continued to fulfill some of the most important tasks. From editorial work to the techno-material aspects of printing, these actors did not remain isolated, but garnered new opportunities for themselves in a rapidly changing cultural environment. By focusing exclusively on the Imperial Press to reveal the editorial workload largely owned up by the ulema, this paper reveals how the know-how of these scholars was critical for the transition to a new cultural medium. It also illuminates the central role played by the scribes and the calligraphers, who had allegedly ‘revolted’ against İbrahim Müteferrika in the eighteenth century, in providing the aesthetic continuity from the manuscript to the printed book in the Ottoman Empire. Overall, this paper argues that the new technology did not necessarily eliminate old professions, but allowed professionals to adapt and carry their skills to the new environment.

Anahtar Kelimeler

Ottoman modernization, printing press, ulema, editorial staff, calligraphers

RECONSIDERING THE ROLE OF ULEMA AND SCRIBAL ACTORS IN THE OTTOMAN TRANSITION FROM MANUSCRIPT TO THE PRINTED MEDIUM

Öz

Osmanlı matbaacılığına ilişkin geleneksel literatür, ulema ve hattatlar da dahil olmak üzere yazılı kelimenin geleneksel aktörlerini uzun süredir yeni teknolojiye ve onun çağrışımlarına karşı bir konuma yerleştirmiştir. Bununla birlikte, basılı medya, en önemli görevlerden bazılarını yerine getirmeye devam eden bu aktörlerin birçoğunu bünyesine katmıştır. Editörlük işlerinden matbaanın tekno-materyal yönlerine kadar, bu aktörler yalnız kalmadılar ve hızla değişen kültürel ortamda kendilerine yeni fırsatlar yakaladılar. Büyük ölçüde ulemanın sahip olduğu editoryal iş yükünü ortaya çıkarmak için yalnızca Imperial Press'e odaklanan bu makale, bu bilim adamlarının bilgi birikiminin yeni bir kültürel ortama geçiş için ne kadar kritik olduğunu ortaya koyuyor. Ayrıca, Osmanlı İmparatorluğu'nda yazmadan matbu kitaba estetik sürekliliğin sağlanmasında, 18. yüzyılda İbrahim Müteferrika'ya 'isyan' ettikleri iddia edilen katiplerin ve hattatların oynadıkları merkezi role de ışık tutmaktadır. Genel olarak, bu makale, yeni teknolojinin eski meslekleri mutlaka ortadan kaldırmadığını, ancak profesyonellerin becerilerini yeni ortama uyum sağlamalarına ve taşımalarına izin verdiğini savunuyor.

Anahtar Kelimeler

ulema, osmanlı modernleşmesi, matbaa, hattatlar, yazı işleri

Kaynakça

• Bibliography
• Primary Sources (Archival Documents)
• Presidency of the Republic of Türkiye, Directorate of State Archives, Istanbul
• C. MF (Cevdet Maarif)
• HAT (Hatt- Hümayun)
• İ. DH (İrade Dahiliye)
• İ. MSM (İrade Mesail-i Mühimme)
• İ. MVL (İrade Meclis-i Vala)
• MVL (Meclis-i Vala)
• İ. DUİT (İrade Dosya Usülü)
• A.MKT (Sadaret Mektubi Kalemi Evrakı)
• A. MKT. NZD (Sadaret Nezaret ve Devair Evrakı)
• A.MKT.MHM (Sadaret Mühhime Kalemi Evrakı)
• HR. MKT (Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi)
• MAD. MÜD (Maliyeden Müdevver)
• Primary Sources (Newspaper)
• Takvim-i Vekayi, no. 26, 153.
• Primary Sources (Manuscripts)
• Süleymaniye Library (SL)-Yazma Bağışlar, 201.
• Primary Sources (Printed Books)
• Ahmed Lüfti Efendi. Vak’a-nüvis Ahmed Lutfi Efendi tarihi. Vol. 1. Edited by Münir Aktepe. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1983.
• ———. Vak’a-nüvis Ahmed Lutfi Efendi tarihi. Vols. 4–5. Istanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
• ———. Vak’a-nüvis Ahmed Lutfi Efendi tarihi. Vols. 6–8. Istanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
• ———. Vak’a-nüvis Ahmed Lutfi Efendi tarihi. Vol. 10. Edited by Münir Aktepe. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Aynî Efendi. Dîvân-ı Belâgat-unvân-ı Aynî. Istanbul, 1258.
• Bursevi İsmail Hakkı. Pendnâme-i Attar Şerhi. Istanbul: Darü’t-Tıbâ‘ati’l-Âmire, Muharrem 1267.
• El-Cezuli. Delailü’l-hayrat ve şevariku’l-envar fi zikri’s-salati ale’n-nebiyyi’l-muhtar. Translated by Yusuf el-Harputi. Istanbul: el-Hac Muharrem Efendi’nin Taş Destgahı, 1275.
• de Kay, James Elsworth. Sketches of Turkey in 1831 and 1832. New York: J. J. Harper, 1833.
• Debbağzâde Numan Efendi. Tuhfetü’s-sukûk. Istanbul: Dârü’t-Tıbâ‘ati’l-Âmire, Evâhir-i Rebîülevvel 1259.
• Ebubekir Nusret Hoca. Risâle-i Nusret Efendi, Mâ-hazar. Istanbul: El-Hac Halil marifetiyle, 1279.
• Ebu’l-Bekâ Eyyub el-Kefevî. Tuhfetü’ş-Şahan. Istanbul: Matbaa-i Amire, 1258.
• Edirnevi Mehmed Mecdî. Hadâiku’ş-Şekâik (Tercüme-i Şekâik). Istanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1269.
• Elliott, C. B. Travels in the Three Great Empires of Austria, Russia and Turkey. London: R. Bentley, 1838.
• Fâik Muhammed Hilmi. Sergüzeşt-i Sâib Nihâd-ı Hindî. Erzurum: Dördüncü Ordu-yu Hümayun Litoğrafya Destgahı, Receb 1282.
• Hamdan b. Osman Cezairî. Tercüme-i İthafü’l üdeba. Istanbul: Darü’t-Tıbâ‘ati’l-Âmire, 1254.
• Haşim Belhî ed-Dihlevî. Ma‘rifetü't-tarîk. Istanbul, 1276.
• Karsizade Cemaleddin Mehmed. Me’debetü’l-hıtân. Istanbul: Matbaa-i Takvim-i Vekayi’, Evâhir-i Rebîülâhir 1252.
• ———. Âyine-i Zurefa. Istanbul: Kitabhane-i İkdam, 1314.
• Kasapbaşızâde İbrahim. Risâle-i İtikâdiyye. Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye: Tab‘hâne-i Amire, 1258.
• Kethüdâzâde Arif Efendi. Dîvân-ı Kethüdâzâde Arif. Istanbul: Tab‘hâne-i Amire, 1271.
• Kitâb-ı Fal. Istanbul: Abdülvehhab Efendi, 1273.
• Mehmed b. Ahmed er-Rûmî. Sübha-i sıbyân. Istanbul: Tophane İstihkam Alayları Litoğrafya Destgahı, 1264.
• Mehmed Esad Efendi. Mahmûdü’l-eser fî tercemeti’l-Müstetrafi’l-müste’ser. 2 vols. Istanbul: Darü’t-Tıbâ‘ati’l-Âmire, 1261–63.
• ———. Üss-i Zafer. Istanbul: Darü’t-Tıbâ‘ati’l-Âmire, Evâhir-i Şevval 1243.
• Mehmed Şevket. Eser-i Şevket. Istanbul: Evâhir-i Muharrem 1268.
• Mevlana Celaleddin-i Rumi (Muhammed b. Hüseyin el-Belhi). Evrâd-ı Mevleviyye. Istanbul: Bosnavi El-Hac Muharrem Efendi’nin Taş Destgahı, 1282.
• Muhammed b. Ebu Bekir İmamzade. Şerhu Şir‘atü’l-İslâm. Istanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1273.
• Muhammed b. Kutbeddîn el-İznikî. Mürşidü’l-müteehhilîn. Istanbul: el-Hac Halil, Cumadelahir 1277.
• Muhyiddin İbnü’l-Arabî. Ta‘bîrnâme-i Muhyiddin Arabî. Istanbul: İbrahim Efendi marifetiyle, 1276.
• Murphy, Christopher. “Ottoman Imperial Documents Relating to the History of Books and Printing.” In The Book in the Islamic World: The Written Word and Communication in the Middle East, translated by Christopher M. Murphy, edited by George N. Atiyeh, 286–92. Albany: State University of New York Press, 1995.
• Mustafa b. İbrahim Bigalı. Tuhfetü’l-İhvân. Istanbul: Matbaa el Hac Muharrem Efendi el Bosnevi, Evâhir-i Şaban 1280.
• Mütercim Ahmed Asım Efendi. Asım Efendi Tarihi. Vol. 1. Edited by Ziya Yılmazer. Istanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Necib Asım. Kitâb. Istanbul: Matba‘a-i Safâ ve Enver, 1311.
• Nev‘izade Ataullah b. Yahya. Hadâiku’l-hakâik fî tekmileti’ş-Şekâik. Istanbul, Evâsıt-ı Muharrem 1268.
• Nureddin Dimyatî. Ferâidü’l-leali fî Beyan-ı Esmâi’l-müteali. Istanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1258.
• Sezâî-yi Gülşenî. Dîvân-ı Sezâî-yi Gülşenî. Istanbul: Tophane İstihkam Alayları Litoğrafya Destgahı, 1267.
• Slade, Adolphus. Turkey, Greece and Malta. Vol. 2. London: Saunders and Otley Conduit Street, 1837.
• Şîrâzî, Cemal Hüseynî. Tercüme-i Ravzatü’l-ahbâb fî siyeri’n-nebî ve’l-âl ve’l-ashâb. Translated by Mahmud Mağnisavî Benlizâde. Istanbul: Tab‘hâne-i Âmire, Evâhir-i Cemâziyelâhir 1268.
• Teotig (Teotoros Lapçinciyan). Baskı ve Harf: Ermeni Matbaacılık Tarihi. Translated by Sirvart Malhasyan and Arlet İncidüzen. Istanbul: Bir Zamanlar Yayıncılık, 2012.
• Toderini, Giambattista. De la littérature des Turcs. Vol. 1. Translated by Antoine Cournand. Paris: Chez Poinçot Libraire, 1789.
• ———. İbrahim Müteferrika ve Türk Matbaacılığı. Translated by Rikkat Kunt. Edited by Şevket Rado. İstanbul: Yayın Matbaacılık, 1990.
• Ubicini, Abdolonyme. Letters on Turkey: An Account of the Religious, Political, Social and Commercial Condition of the Ottoman Empire. Vol. 1. Translated by Lady Easthope. London: John Murray, 1856.
• Zeynîzâde Hüseyin Efendi. Kâfiye mu‘ribi. Istanbul: Abdurrahman Muhib Efendi ma‘rifetiyle, 1234.
• Secondary Sources
• Akatay, Damla. “Discourses on Writing in the Early Modern Ottoman Biographical Dictionaries of Calligraphers.” Master’s thesis, Boğaziçi University, 2015.
• Akiba, Jun. “From Kadi to Naib: Reorganization of the Ottoman Sharia Judiciary in the Tanzimat Period.” In Frontiers of the Ottoman Studies: State, Province, and the West, edited by Colin Imber and Keiko Kiyotaki, 43–60. London: I. B. Tauris, 2005.
• Akkaya, Mehmet Ali. Türk Beşikdevri Basmalarında Yazma Kitap Geleneğinin Etkileri ve İç Kapağın Gelişimi. Istanbul: Hiperlink, 2015.
• Aktepe, Münir. “Ahmed Lutfi Efendi.” Diyanet İslam Ansiklopedisi, 2:97–98. Istanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Arslan, Sami. Osmanlı’da Bilginin Dolaşımı-Bilgiyi İstinsahla Çoğaltmak-İznik Medresesi-Süleymaniye Medreseleri Dönemi. Istanbul: Ketebe Yayınları, 2020.
• Atçıl, Abdurrahman. Scholars and Sultans in the Early Modern Ottoman Empire. Cambridge: Cambridge University Press, 2017.
• Auji, Hala. Printing Arab Modernity: Book Culture and the American Press in Nineteenth-Century Beirut. Leiden, Boston: Brill, 2016.
• Aydüz, Salim. “Osmanlı Devleti’nde Müneccimbşılık Müessesesi.” Belleten 70, no. 257 (April 2006): 167–264.
• Aynur, Hatice. “Arap Harfli Türkçe Kitaplarda İç Kapağın Gelişimi: 1826–1923.” In Yücel Dağlı Anısına, edited by Evangelia Balta, Yorgos Dedes, Emin Nedret İşli, and M. Sabri Koz, 78–101. Istanbul: Turkuaz Yayınları, 2015.
• Babinger, Franz. “18. Yüzyılda İstanbul’da Kitabiyat.” In Müteferrika ve Osmanlı Matbaası, edited by Nedret Kuran-Burçoğlu and Machiel Kiel, 1–62. Istanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2004.
• Tek Başaran, Ayşe. “The Ottoman Printing Enterprise: Legalization, Networks and Actors: 1831–1863.” PhD diss. Boğaziçi University, 2019.
• Baysal, Jale. Müteferika’dan Birinci Meşrutiyet’e Kadar Osmanlı Türklerinin Bastıkları Kitaplar. Istanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1968.
• Bektaş, Erhan. Religious Reform in the Late Ottoman Empire: Institutional Change and the Professionalization of the Ulema. I. B. Tauris, 2022.
• Berkes, Niyazi. The Development of Secularism in Turkey. 2nd ed. London: Hurst & Company, 1998.
• Beydilli, Kemal. İki İbrahim: Müteferrika ve Halefi. Istanbul, Kronik Yayınları, 2019.
• ———. Mühendishane ve Üsküdar Matbaalarında Basılan Kitapların Listesi ve Bir Katalog. Istanbul: Eren Yayıncılık, 1997.
• ———. Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishane Matbaası (1776–1826). Istanbul: Eren Yayıncılık, 1995.
• Burak, Guy. “Reliable Books: Islamic Law, Canonization, and Manuscripts in the Ottoman Empire (Sixteenth to Eighteenth Centuries).” In Canonical Texts and Scholarly Practices: A Global Comparative Approach, edited by Anthony Grafton and Glenn Most, 14–33. Cambridge: Cambridge University Press, 2016.
• ———. “Sansür, kanonizasyon ve Osmanlı imzâ-takrîz pratikleri üzerine düşünceler.” In Eski metinlere yeni bağlamlar: Osmanlı edebiyatı çalışmalarında yeni yönelimler, edited by Hatice Aynur, Müjgan Çakır, Hanife Koncu, Selim S. Kuru, and Ali Emre Özyıldırım, 96–117. Istanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Buzpınar, Ş. Tufan. “Nakîbüleşraf,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 32:322–24. Istanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Coller, Ian. “Ottomans on the Move? Hassuna D’Ghies and the New ‘New Ottomanism’ of the 1830s.” In Mediterranean Diasporas: Politics and Ideas in the Long 19th Century, edited by Maurizio Isabella and Konstantina Zanou, 97–116. London: Bloomsbury, 2016.
• Çavdar, Tuba. “Esad Efendi Kütüphanesi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 11:347. Istanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Çolak, Güldane. “Osmanlı Matbaacılığında Takvimhane-i Amire’nin Yeri ve Önemi.” Master’s thesis, Istanbul University, 2011.
• Conidi, Emanuela. “Arabic Types in Europe and the Middle East, 1514–1924: Challenges in the Adaptation of the Arabic Script from Written to Printed Form.” PhD Diss., University of Reading, 2018.
• Derman, M. Uğur. “Ahmed Rakım Efendi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 2:117. Istanbul: TDV Yayınları, 1989.
• ———. “Yesârizâde Mustafa İzzet.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 31:307–9 Istanbul: TDV Yayınları, 2020.
• ———. “Yazı San’atının Eski Matbaacılığımıza Akisleri.” In Türk Kütüphaneciler Derneği Basım ve Yayıncılığımızın 250. Yılı Bilimsel Toplantısı (10-11 Aralık 1979) Bildiriler, 97–118. Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği, 1980.
• Dığıroğlu, Filiz. Osmanlı’da Dini Matbuat: Sultan Abdülhamit ve II. Meşrutiyet Devrinde Kurumlar Aktörler Denetim ve Sansür Politikaları. Istanbul: Dergah Yayınları, 2022.
• Dilbaz, Mahmut. Askeri Modernleşmenin Dini Müdafaası: Esad Efendi’nin Şerhli Es-Sa’yü’l-Mahmud Tercümesi. Istanbul: Dergah Yayınları, 2014. ———. Dindar Modern İtaatkaar: Sultan II. Abdülhamid’in Eğitim Politikalarında İslam Meselesi. Istanbul: Dergâh Yayınları, 2021. Eisenstein, Elisabeth L. The Printing Press as an Agent of Change: Communications and Cultural Transformations in Early-Modern Europe. Cambridge: Cambridge University Press, 1979.
• El Shamsy, Ahmed. Rediscovering the Islamic Classics: How Editors and Print Culture Transformed an Intellectual Tradition. New Jersey: Princeton University Press, 2020.
• Erbay, Halil İbrahim. “Teaching and Learning in the Madrasas of Istanbul during the Late Ottoman Period.” PhD Diss., University of London, SOAS, 2009.
• Erdem, Yahya. Türk Taş Baskıcılığı: Başlangıç Yılları ve İlk Kitaplar. Ankara: Özel Yayın, 2022.
• Erginbaş, Vefa. “Enlightenment in the Ottoman Context: İbrahim Müteferrika and His Intellectual Landscape.” In Historical Aspects of Printing and Publishing in Languages of the Middle East, edited by Geoffrey Roper, 53–100. Leiden: Brill, 2014.
• Erken, Mehmet. “Geç Osmanlı Döneminde Matbaa ve Kitap Yayıncılığı (1857–1888).” PhD diss., Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2023.
• Erünsal, İsmail E. Osmanlılarda Kitap Ticareti: Sahaflar ve Kitapçılar. Istanbul: Timaş Yayınları, 2021.
• Fawzi, Abdulrazak. “The Kingdom of the Book: The History of Printing as an Agency of Change in Morocco between 1865 and 1912.” PhD Diss., Boston University, 1990.
• Gencer, Yasemin. “İbrahim Müteferrika and the Age of the Printed Manuscript.” In The Islamic Manuscript Tradition: Ten Centuries of Book Arts in Indiana University Collections, edited by Christiane Gruber, 154–93. Bloomington: Indiana University Press, 2009.
• Grafton, Anthony. “The Importance of Being Printed: Review of ‘The Printing Press as an Agent of Change,’ by Elisabeth L. Eisenstein.” Journal of Interdisciplinary History 11, no. 2 (Autumn 1980): 265–86.
• Green, Nile. “Stones from Bavaria: Iranian Lithography in its Global Contexts.” Iranian Studies 43, no. 3 (June 2010): 305–31.
• ———. “Journeymen, Middlemen: Travel, Transculture, and Technology in the Origins of Muslim Printing.” International Journal of Middle East Studies 41 (2009): 209–10.
• Güldöşüren, Arzu. “II. Mahmud Dönemi Osmanlı Ulemâsı.” PhD diss. Marmara University, 2013.
• Gür, Nagihan. “Klasik Türk Edebiyatında Takriz.” PhD Diss. Balıkesir University, 2014.
• Heinzelmann, Tobias. “Lithographic Prints.” Manuscript Cultures 9 (2016): 265–67.
• İbnülemin Mahmud Kemal, Son Hattatlar. Istanbul: Maarif Yayınevi, 1955.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin and Hatice Aynur. “Yazmadan Basmaya Geçiş: Osmanlı Basma Kitap Geleneğinin Doğuşu (1729–1848).” Osmanlı Araştırmaları 22 (2003): 219–50.
• İpşirli, Mehmet. “Ahmed Muhtar Beyefendi, Molla Bey.” Diyanet İslam Ansiklopedisi, 2:105. Istanbul: TDV Yayınları, 1999.
• İskit, Server. Hususi İlk Türkçe Gazetemiz Tercüman-ı Ahval ve Agah Efendi. Ankara: Ulus Basımevi, 1937.
• Jeltyakov, A. D. Türkiye’nin Sosyo-Politik ve Kültürel Hayatında Basın (1729–1908 Yılları). Ankara: Basın Yayın Genel Müdürlüğü, 1979.
• Karateke, Hakan. “The Ottoman Official Gazette Taqvim-i Veqayi, 1831: An Ottoman Annal in Its Own Right.” In Turkish Language, Literature, and History: Travelers’ Tales, Sultans, and Scholars since the Eighth Century, edited by Bill Hickmann and Gary Leiser, 191–207. London: Routledge, 2015.
• Khalid, Adeeb. “Printing, Publishing, and Reform in Tsarist Central Asia.” International Journal of Middle East Studies 26, no. 2 (May 1994): 187–200.
• Kırmızı, Abdulhamit. “Şer’an Olmadığı Halde Kanunen ve Nizamen: Osmanlı Uleması ve Tanzimat.” In Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a: Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası, Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Esrler XIX. Yüzyıl, edited by Ahmed Hamdi Furat, 31–71. Istanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2021.
• Koloğlu, Orhan. Takvim-i Vekayi: Türk Basınında 150. Yıl, 1831–1981. Ankara: Çağdaş Gazeteciler Derneği Yayınları, 1981.
• ———. Osmanlı Basınının Doğuşu ve Blak Bey Ailesi. Istanbul: Müteferrika Yayınları, 1998.
• Kursar, Vjeran. Croatian Levantines in Ottoman Istanbul. Istanbul: The ISIS Press, 2021.
• Kurşun, Zekeriya. “Osmanlı Cezayiri’nin Son Müdâfii Hamdan b. Osman Hoca (1773–1842).” In Tarihimizden Portreler: Osmanlı Kimliği (Dr. Cevdet Küçük Armağanı), edited by Haydar Çoruh and Zekeriya Kurşun, 25–56. Istanbul: Ortadoğu ve Afrika Araştırmacıları Derneği, 2013.
• Love, Harold. Scribal Publication in Seventeenth-Century England. Oxford: Clarendon Press, 1993.
• Mahdi, Muhsin. “From the Manuscript Age to the Age of Printed Books.” In The History of the Book in the Middle East, edited by Geoffrey Roper, 127–41. Surrey: Ashgate, 2013.
• Marzolph, Ulrich. Narrative Illustration in Persian Lithographed Books. Leiden: Brill, 2002.
• McKitterick, David. Print, Manuscript and the Search for Order, 1450–1830. Cambridge: Cambridge University Press, 2005.
• Menchinger, Ethan. The First of the Modern Ottomans: The Intellectual History of Ahmed Vâsıf Efendi. Cambridge: Cambridge University Press, 2017.
• Özcan, Abdülkadir. “Karslızade Cemaleddin Mehmed.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 7:312–13. Istanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Özkal, Özlem and Onur Yazıcıgil. “Ottoman Typography towards Modernisation: Private Presses, Mass Media and a New Perception of Typographic Production.” Paper presented at the Face Forward International Typography Conference, Dublin, Ireland, January 2015, https://www.academia.edu/43242191/Ottoman_Typography_towards_Modernisation_Private_Presses_Mass_Media_and_a_New_Perception_of_Typographic_Production, accessed 5 March 2023.
• Pedersen, Johannes. The Arabic Book. Translated by Geoffrey French. Princeton: Princeton University Press, 1984.
• Pfeifer, Helen. Empire of Salons: Conquest and Community in Early Modern Ottoman Lands. Princeton: Princeton University Press, 2022.
• Proudfoot, Ian. “Lithography at the Crossroads of the East.” Journal of the Printing Historical Society 27 (1998): 113–31.
• ———. “Mass Producing Houri’s Moles, or Aesthetics and Choice of Technology in Early Muslim Book Printing.” In Islam: Essays on Scripture, Thought and Society, edited by Peter G. Riddell and Tony Street, 161–84. Leiden: Brill, 1997.
• Reese, Scott, ed. Manuscript and Print in the Islamic Tradition. Berlin: De Gruyter, 2022.
• ———. “‘The Ink of Excellence’: Print and the Islamic Tradition of East Africa.” In Manuscript and Print in the Islamic Tradition, edited by Scott Reese, 217–42. Berlin: De Gruyter, 2022.
• Robinson, Francis. “Islam and the Impact of Print in South Asia.” In The Transmission of Knowledge in South Asia: Essays on Education, Religion, History and Politics, edited by Nigel Crook, 62–97. Delhi: Oxford University Press, 1996.
• Roper, Geoffrey. “The History of the Book in the Muslim World.” In The Oxford Companion to the Book, vol. 1, edited by Michael F. Suarez and H. R. Woudhuysen, 321–39. New York: Oxford University Press, 2010.
• Sabev, Orlin. İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni. Istanbul: Yeditepe Yayınları, 2013.
• Schulze, Reinhard. “The Birth of Tradition and Modernity in the 18th and 19th Century Islamic Culture: The Case of Printing.” Culture and History 16 (1997): 177–96.
• Schwartz, Kathryn A. “Meaningful Mediums: A Material and Intellectual History of Manuscript and Print Production in Nineteenth Century Ottoman Cairo.” PhD diss., Harvard University, 2015.
• Taş, Abdullah Erdem. “Hassune Dagayyis yahut Hüseyin Mazhar Efendi: Trablus-Paris-Londra-Istanbul Hattında bir Osmanlı Münevveri.” In XVIII. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, vol. 7, edited by Semiha Nurdan and Muhammed Özler, 1–24. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2022.
• Türesay, Özgür. “Osmanlı Devleti’nin Fransızca Resmi Gazetesi: Le Moniteur Ottoman (1831–1836).” Kebikeç 53 (2022): 157–214.
• ———. “The Political Language of Takvim-i Vekayi: The Discourse and Temporality of Ottoman ‘Reform’ (1831–1834).” European Journal of Turkish Studies 31 (2020).
• Ünver, İsmail. “Ayıntablı Aynî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 4:270–71. Istanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Vatansever, Nazlı. “Books as Career Shapers: The Reading Activities of Sahhaflarşeyhizade Esad Efendi (1789–1848) at the Rise of His Career.” In Authors as Readers in the Mamluk Period and Beyond, edited by Elise Franssen, 277–302. Venice: Ca Foscari, 2022.
• ———. “Sahhaflarşeyhizade Vakanüvis Esad Efendi’nin (1789–1848) Kendi Kaleminden Oto/biyografik Metin Parçaları.” Toplumsal Tarih Akademi 1 (2022): 8–21.
• Woodhead, Christine. “Puff and Patronage: Ottoman Takriz-Writing and Literary Recommendation in the 17th century.” In The Balance of the Truth: Essays in Honour of Professor Geoffrey Lewis, edited by Çiğdem Balım-Harding and Colin Imber, 395–406. Istanbul: Isis Press, 2000.
• Yazıcı, Nesimi. Takvim-i Vekayi: Belgeler. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 1983.
• Yazıcıgil, Onur Fatih. “Osmanlı Matbuatının Sekiz Punto Nesih Yazı Karakteri ve Türk Hurufat Yapımcısı Mehmed Emin Efendi.” Sanat Tarihi Yıllığı 31 (2022): 567–602.
• Yıldız, Gültekin. Neferin Adı Yok: Zorunlu Askerliğe Geçiş Sürecinde Osmanlı Devleti’nde Siyaset, Ordu ve Toplum (1826–1839). Istanbul: Kitapevi Yayınları, 2009.
• Yılmazer, Ziya. “Sahaflar Şeyhizade Esad Efendi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 11:341–45. Istanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yurdakul, İlhami. Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatı’nda Reform (1826–1876). Istanbul: İletişim Yayınları, 2018.