TRACES OF THE IDEA OF POLITICS IN THE LITERATURE OF FURŪ FIQH: ISSUES RELATED TO THE HEAD OF STATE IN NAWAWĪ’S MİNHĀJ

Yıl 2024, Cilt: 29 Sayı: 56, 43 - 69, 04.07.2024

Enes Furkan Ömeroğlu

https://doi.org/10.20519/divan.1462415

Öz

This study aims to justify the claim that the texts of furū fiqh are the source of Islamic political thought in the context of Minhāj al-tālibīn and ‘umdat al-muftīn by al-Nawawī (d. 676/1277), one of the most important classics of the fiqh literature of the Shāfi‘ī madhhab. The fact that Minhāj refers to the head of state in many subheadings of fiqh, including ibādāt, as well as the presence of a separate subheading on the imamate in the work, provide important clues to the justification of this claim.

It is known that furū fiqh was the source of works with titles such as ahkām al-sultāniyya, siyar, siyāset-i shar’iyya, etc., which emerged as a sub-discipline of fiqh and included topics related to state administration. However, the fact that the works of furū fiqh are among the main sources of Islamic political thought is a subject that has not been sufficiently emphasised and researched. Therefore, the issue of jurisprudential literature as a source of Islamic political thought is a claim that deserves to be justified and requires in-depth research.

Within the framework of this study, the issues addressed in the Minhāj, which is a furū fiqh text, with regard to the head of state will be analysed in terms of content, and thus an attempt will be made to reveal the concept of the head of state on the basis of the text. The literature of commentaries and glosses that developed around Minhāj is also important for the accurate analysis of the subject. In fact, these works, written in different periods, clearly reflect the development and change of Islamic political thought in different periods and provide important data about the political structure of the period in which they were written. Another point that this study will reveal is the traces of the continuous interaction between politics and fiqh through the texts in question. In the course of this research, the texts will be subjected to a contextual and temporal reading and an attempt will be made to trace these traces.

Anahtar Kelimeler

Islamic Political Thought, Furū Fiqh, al-Nawawī, Minhāj, Head of State.

FÜRÛ FIKIH LİTERATÜRÜNDE SİYASET DÜŞÜNCESİNİN İZLERİ: NEVEVÎ’NİN MİNHÂC’INDA DEVLET BAŞKANIYLA İLGİLİ MESELELER

Öz

Bu çalışma, Şâfiî mezhebinin fürû fıkıh literatürüne ait önemli klasiklerden olan Nevevî’nin (ö. 676/1277) Minhâcu’t-tâlibîn ve ‘umdetü’l-müftîn eseri özelinde fürû fıkıh metinlerinin İslam siyaset düşüncesine kaynaklık ettiği iddiasını temellendirmeyi hedeflemektedir. Minhâc’da ibâdât bahisleri de dâhil fıkhın birçok alt başlığında devlet başkanına atıf yapılmasının yanı sıra imamete ilişkin müstakil bir başlığın eserde bulunması, söz konusu iddianın temellendirilmesi noktasında önemli ipuçları sunmaktadır.

Fıkıh ilminin birer alt disiplini olarak ortaya çıkan ve devlet idaresine yönelik konuları içeren ahkâm-ı sultâniyye, siyer, siyâset-i şer‘iyye vb. başlıkları taşıyan çalışmalara fürû fıkhın kaynaklık ettiği bilinmektedir. Ancak bizzat fürû fıkıh eserlerinin İslam siyaset düşüncesinin temel kaynaklarından olduğu hususu, yeterince vurgulanmayan ve üzerinde derinlikli araştırmalar yapılmayan bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla fürû fıkıh literatürünün de İslam siyaset düşüncesine kaynaklık ettiği meselesi, temellendirilmeyi hak eden ve üzerinde derin araştırmalar yapmayı gerektiren bir iddiadır.

Çalışma kapsamında bir fürû fıkıh metni olan Minhâc’da devlet başkanına atıfla ele alınan meseleler, muhteva açısından tahlil edilecek ve böylelikle metinden hareketle devlet başkanı tasavvuru ortaya konulmaya çalışılacaktır. Minhâc etrafında şekillenen şerh ve haşiye literatürü, konunun doğru bir şekilde incelenmesi açısından ayrıca önem taşımaktadır. Nitekim farklı dönemlerde kaleme alınan bu eserler, İslam siyaset düşüncesinin farklı dönemlerdeki gelişim ve değişimini açık bir biçimde yansıtmakta ve kaleme alındıkları dönemin siyasi yapısı hakkında önemli veriler sunmaktadır. Bu çalışmanın ortaya koyacağı diğer bir husus ise bahse konu metinler üzerinden siyaset ile fıkıh arasındaki sürekli etkileşimin izlerini araştırmak olacaktır. Bu araştırma yapılırken metinler bağlamsal ve zamansal bir okumaya tâbi tutularak söz konusu izler sürülmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Fürû fıkıh, İslam siyaset düşüncesi, Nevevî, Minhâc, Devlet Başkanı

Kaynakça

• Apaydın, H. Yunus. “Siyâset-i Şer‘iyye.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 37: 299-304.
• Aslan, Muhammed Salih. “Nevevî’nin Eserleri Üzerine Yapılmış Klasik Telif Türü Çalışmalar: Bir Bibliyografya Denemesi.” İslam İlim Geleneğinde Nevevî, ed. Nail Okuyucu, 991-1034. İstanbul: İSAM, 2022.
• Birsin, Mehmet. Mâverdî ve Düşünce Tarihimizdeki Yeri. Ankara: Ankara Okulu, 2022.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî Abdulmelik b. Abdullah. Gıyâsü’l-ümem fî iltiyâsi’z-zulem. thk. Abdulazim ed-Dîb.
• Derîklî et-Tûnî, Nezîr. Nüzhetü’l-ezhân fî terâcimi ‘ulemâi dâğistân.
• Duman, Soner. “Nevevî’nin Şâfiî Fürû-i Fıkıh Literatürünü Dönüştüren Eserleri.” İslam İlim Geleneğinde Nevevî, ed. Nail Okuyucu, 279-329. İstanbul: İSAM, 2022.
• Harun Yılmaz, “Nevevî’nin Dımaşk’ı: Siyasî ve İlmî Yapı.” İslam İlim Geleneğinde Nevevî, ed. Nail Okuyucu, 183-220. İstanbul: İSAM, 2022.
• Heytemî, Şihabuddin Ahmed b. İbn Hacer. Tuhfetü’l-muhtâc bi-şerhi’l-minhâc -Abdulhamid eş-Şerevânî ve İbn Kasım el-‘Abbâdî haşiyeleriyle beraber-. 9 Cilt. Mısır: Matba‘atu Mustafa Muhammed.
• İbn Haldûn, Veliyuddin Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddime. thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. 2 Cilt. Dımaşk: Dâr Ya‘rub, 2004/1425.
• İmamoğlu, Abdullah Taha. “İslam Siyaset Literatüründe Kullanılan Hadislerin Kaynağı ve Sıhhati Meselesi.” İslam Siyaset Düşüncesi: Adil Devlet, Erdemli Şehir, Mükellef İnsan, ed. Lütfi Sunar, Özgür Kavak, 265- 266. İstanbul: İLEM Kitaplığı, 2018.
• Kavak, Özgür- Türker, Ömer, ed. Zor Zamanda Siyaset İmâmü’l-Haremeyn Cüveynî ve Giyâsü’l-ümem fî iltiyâsi’z-zülem Adlı Eseri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• Kavak, Özgür. “Hal‘, İstifa ve İhtilal: İslam Devletlerinde İktidarın El Değiştirmesi Üzerine Bazı Tespitler.” Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 47 (2019): 141-196.
• Kavak, Özgür. “İslam Siyaset Düşüncesi Kaynağı Olarak Fürû-ı Fıkıh Kitapları.” İslam Siyaset Düşüncesi: Adil Devlet, Erdemli Şehir, Mükellef İnsan-. ed. Lutfi Sunar, Özgür Kavak. 265-294. İstanbul: İLEM Kitaplığı, 2018.
• Kayapınar, M. Akif. “İbn Haldûn’un Asabiyet Kavramı: Siyaset Teorisinde Yeni Bir Açılım.” İslâm Araştırmaları Dergisi 15 (2006): 83-114.
• Köse, Hızır Murat. “Siyaset.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 37: 294-299.
• Köse, Hızır Murat. “İslam Siyaset Düşüncesini Yeniden Okumak: Eleştirel Bir Giriş.” Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 27 (2009): 1-19.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî, el-Ahkâmu’s-sultâniyye. thk. Ahmed Câd. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2006/1429.
• Nevevî, Muhyiddîn Ebû Zekeriyya Yahya b. Şeref. Minhâcu’t-tâlibîn ve ‘umdetü’l-müftîn. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 1426/2005.
• Okuyucu, Nail. “İslami İlimlerin Dönüşüm Çağında Bir Fıkıh, Hadis ve Âdâb Âlimi Olarak İmam Nevevî.” İslam İlim Geleneğinde Nevevî, ed. Nail Okuyucu, 29-182. İstanbul: İSAM, 2022.
• Râfi‘î, Ebü’l-Kasım Abdulkerim b. Muhammed el-Kazvînî. el-Muharrer fi’l-fıkhi’ş-şâfi‘î, thk. Muhammed Hasan İsmail. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2005.
• Remlî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Hamza. Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-minhâc -Şebrâmellisî ve Reşîdî haşiyeleriyle beraber-. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.
• Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali b. Yusuf. et-Tenbîh fi’l-fıkhi’ş-şâfi‘î. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub, 1983/1403.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muğni’l-muhtâc ilâ ma‘rifeti meâ‘nî elfâzi’l-minhâc, thk. Ali Muhammed Muavvad, Adil Ahmed Abdulmevcud. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1421/2000.