Doğu Anadolu Ağızlarında Ara Ünlüler

Yıl 2012, Sayı: 4 - Sayı: 4, 53 - 77, 13.07.2016

İbrahim Tosun

Öz

Dilden dile farklılık gösteren ses birimler sesleme örgenlerinde oluşan, kulağın algılayabildiği titreşimlerdir. Her ölçünlü dil ile ağızları arasında ses birimlerin çeşitliliği bakımından farklılıklar bulunur. Ölçünlü dillerde sesler standartlaşıp ait oldukları dilin kurallarına göre sistemleşirken, ölçünlü dilin kurallarına çok da uymayan ağızlarda, coğrafya, kültürel farklılık, etkileşimler ve arkaik kalıntılar nedeniyle, seslerin çeşitliliği ve sayısı oldukça artar. Bu durum Türkçenin ölçünlü dili ile ağızları arasında da söz konusudur. Doğu Anadolu ağızlarında da, gerek Eski Türkçeden bugüne, çeşitli dönemlerde kullanılmış bazı sesleri koruması, gerekse Eski Anadolu Türkçesinin oluşumundan itibaren ortaya çıkmış bazı Oğuzca özellikleri benimseyip karakterize etmesi sonucunda, ara merhalelerde çeşitli sesler ortaya çıkmış ve ölçünlü dile göre daha zengin bir ünlüler sistemi oluşmuştur. Bölge ile ilgili taranan derleme ve incelemelerde, ölçünlü dilin sekiz temel ünlüsü yanında, ara ses niteliğinde olan, çeşitli sıklık ve yaygınlıkta kullanılan, farklı ayırt işaretleri ile işaretlenmiş on dört ünlü tespit edilmiş ve örneklerle değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ses birim, ölçünlü dil, ağız, ara ünlüler, sesleme örgenleri

Intermediate Vowels in Eastern Anatolian Accents

Öz

The phonological units that differ from one language to another are the vibrations that occur in places of articulation and can be heard by human ear. Every standard language and its accents bear many phonetic differences. While in standard languages sounds get standardized and set up a system according to the rules of the standard languages, in accents which do not totally conform to the standard language, the variety and number of phonetic units increase because of geography, cultural differences, contact and archaic remains. This is also valid in between the standard language of Turkey and its accents. In East Anatolian accents, too, in internal phases different phones appear and this creates a richer vowel system when compared to the standard language because this accent has not only protected the sounds from old Turkish to today but also identified and characterized some Oghuz features that have occurred since old Anatolian Turkish. In the research and selections revised about the region, fourteen vowels which carry the characteristics of intermediate vowels, which are used in different variety and frequency and which are marked with different separation markers have been identified and evaluated with examples in addition to eight vowels of the standard language

Anahtar Kelimeler

Phoneme, standard language, accent, intermediate sounds, places of articulation

Kaynakça

•  ACAR Turgut, Gümüşhane ve Yöresi Halk Ağızları (Atatürk Üniviversitesi Yayınlanmamış Doçentlik Tezi), Erzurum 1982.
•  AKÇAM Murat, Torul ve Kelkit Yöresi Ağızları (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1999.
•  AKSOY Ömer Asım, Gaziantep Ağzı I, Gramer (Fonetik-Morfoloji-Sentaks), TDK Yay., İstanbul 1945.
•  ALAY Emin, Edirne İli Ağızları, TDK Yay., Ankara 1998.
•  BAYATLI Hidayet Kemal, Irak Türkmen Türkçesi, TDK Yay., Ankara 1996.
•  BURAN Ahmet - OĞRAŞ Şerife, Elazığ İli Ağızları, Örnek Ofset Yay., Elazığ 2003.
•  __________, Keban, Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları, TDK Yay., Ankara 1997.
•  CAFEROĞLU Ahmet, Güney-Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, TDK Yay., İstanbul 1945.
•  __________, Sivas ve Tokat İllerinden Toplamalar, TDK Yay., İstanbul 1944.
•  COŞKUN Volkan, “Türkiye Türkçesinde Ünlüler ve Ünsüzler”, TDAY-Belleten, TDK Yay., Ankara 1999, s. 41-50.
•  DALLI Hüseyin, Kuzeydoğu Bulgaristan Türk Ağızları Üzerine Araştırmalar, TDK Yay., Ankara 1976.
•  DEMİR Necati, Ordu İli ve Yöresi Ağızları, TDK Yay., Ankara 2001.
•  DEMİRCAN Ömer, Türkçenin Ses Dizimi, Dergâh Yay., İstanbul 2001.
•  DOĞAN Şaban, Sivas Merkez İlçe ve Köyleri Ağızları (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van 2001.
•  EFENDİOĞLU Süleyman, “Ağrı İli Ağızları” Turkish Studies İnternational Periodicial For the Languages and History of Turkish or Turkic, Volume 4/5 Spring 2009, s. 808- 840.
•  ERCİLASUN Ahmet Bican, Kars İli Ağızları –Ses Bilgisi-, TDK Yay., Ankara 2002.
•  ERDEM Mehmet Dursun - DAĞDELEN Güner, Karabük ve Yöresi Ağızları, Karabük Valiliği Yay., Karabük 2012.
•  ERDEM Mehmet Dursun - KİRİK Esra, Kahramanmaraş ve Yöresi Ağızları, Öncü Basımevi, Ankara 2011.
•  EREN M. Emin, Zonguldak İli Ağızları (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış DoktoraTezi) , Ankara 1991.  ERSÖZ Serpil, “Artvin İli Zeytinlik Köyü Manileri ve Ağız Özellikleri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. X, S. 1, İzmir 2010, s. 49-66.
•  ERTEN Münir, Diyarbakır Ağzı, TDK Yay., Ankara 1994.  GECE Mehmet, Azeri Şivesi, Güney Azerbaycan Ağızlarından, Serap Ağzı (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1985.
•  GEMALMAZ Efrasiyap, Erzurum İli Ağızları II, TDK Yay., Ankara 1995.  GÖKÇUR Engin, Van ve Merkez Köyleri Ağızları (Yüzüncü Yıl Ünüversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van 2006.
•  GÖNEN Mehmet Emin, Van Gölü Kuzey Havzası Ağızları (Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Diyarbakır 2003.
•  GÜLENSOY Tuncer, Kütahya Yöresi Ağızları, TDK Yay., Ankara 1988.
•  GÜLSEREN Cemil, Malatya İli Ağızları, TDK Yay., Ankara 2000.
•  GÜNAY Turgut, Rize İli Ağızları, Ankara Üniv. Basımevi, Ankara 1978.
•  GÜNŞEN Ahmet, Kırşehir ve Yöresi Ağızları, TDK Yay., Ankara 2000.  KARAHAN Leyla, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, TDK yay., Ankara 1996.
•  KORKMAZ Zeynep, Güney-Batı Anadolu Ağızları, Sesbilgisi (Fonetik), DTCF Yay., Ankara 1956.
•  __________, Nevşehir ve Yöresi Ağızları, I. C., Ses Bilgisi (Phonetique), TDK Yay., Ankara 1963.
•  KÖKTEKİN Kâzım, “Doğubayazıt Ağzının Ses Özellikleri”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 33, Erzurum 2007, s. 1-9.
•  KÜÇÜKER Paki, Bingöl Merkez İlçe ve Köyleri Ağızları (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Elazığ 1988.
•  NURİ Muhsin Kevser, Erbil ve Amirli Ağızları (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1987.
•  OLCAY Selahattin, Doğu Trakya Yerli Ağzı, TDK Yay., Ankara 1995.
•  __________, Erzurum Ağzı, TDK yay., Ankara 1995.