Mısır’da Radikal Düşüncenin Temelleri: 1960-1980 Arası Dönemde İslami Hareketlerin Değerlendirmesi

Yıl 2021, Sayı: 1, 36 - 52, 29.06.2021

Muhammed Veli Mercan

Öz

Orta Doğu ve Mısır’da toplum ve siyasetin yapısını anlamak, tarihsel tecrübelerin analizini yapabilmek ve muhtemel senaryoları öngörebilmek, bölgede toplumsal, kültürel ve siyasal anlamda önemli bir konuma sahip olan İslami hareketlerin ortaya çıkışını, gelişimini ve zaman içerisinde geçirdiği dönüşümü anlamayı gerekli kılmaktadır. Çok sayıda ve farklı ideolojilerde İslami hareketler tarihten bugüne bölgede var olmuşlar ve siyasetin ve toplumun dönüşümü üzerinde önemli etkiler bırakmışlardır. Söz konusu İslami hareketler müesses nizam içerisinde bir değişim ve dönüşümü- İslami temeller üzerinden- gerçekleştirmeyi amaçlamaktadırlar. Bu müesses nizam, karşısında durulduğu iddia edilen bir öteki” olarak tanımlanmaktadır. Söz konusu “öteki”nin ne olduğu dönemsel olarak farklılık gösterebilmektedir. Mısır İslami hareketinin filizlenmesinde etkili olan unsur ise sömürgecilik ve Batılılaşmaya tepki olarak kendini göstermiştir. Sömürgeci güçlerin kültürel, toplumsal, siyasi ve ekonomik faaliyetlerine karşı İslam ve milliyet duygusu ön plana çıkmıştır. Böylece, İslami hareketler ve milliyetçi gruplar müşterek hedef doğrultusunda birlikte hareket etmişlerdir. İslami ve milliyetçi hareketlerin mücadelesi ile kazanılan bağımsızlığın ardından başlayan ulus devlet inşası sürecinde İslami hareketler saf dışı bırakılmış ve kontrol ve baskı altına alınmıştır. Bu dönem itibarıyla da mücadele edilen “öteki” ulus devlet ideolojisi ve yerel iktidarların baskıcı faaliyetleri olmuştur. Fikri altyapı ve hareketin içindeki bölünmeler kadar dışardan etki eden faktörler de hareketin dönüşümünde ve radikal düşüncenin güç kazanmasında önemli rol oynamıştır. Cemal Abdülnasır dönemi uygulamaları Seyyid Kutub ideolojisinin gelişimini ve Enver Sedat dönemi bu ideolojinin geniş kitlelerce benimsenmesini ve radikalizmin güç kazanmasını tetiklemiştir. Bu doğrultuda çalışma, 1960-1980 yılları arasında Mısır’da üretilen dini radikalizm düşüncesinin temellerini anlamaya yönelik, Mısır İslami hareketinin ortaya çıkışını, temellerini ve dönüşümünü tarihsel bir bakış açısıyla ikincil kaynaklar üzerinden incelemektedir.

Anahtar Kelimeler

İslami Hareket, Mısır İslami Hareketi, Müslüman Kardeşler, Radikalizm, Seyyid Kutub

The Fundamentals of Radical Thought in Egypt: An Evaluation of Islamic Movements in the Period Between 1960-1980

Öz

In order to understand the structure of society and politics, to be able to analyze historical experiences and to predict possible scenarios in the Middle East and Egypt, it is important and necessary to understand the emergence, development and transformation of Islamic movements, which have an important social, cultural and political position in the region. A large number of Islamic movements from different ideologies have existed in the region from history to the present and have had significant effects on the transformation of politics and society. These Islamic movements aim to realize a change and transformation within the existing order – through Islamic basis. This established order is defined as an “other” that is allegedly opposed. What the “other” is may change in process. The factor that was effective in the sprouting of the Egyptian Islamic movement showed itself as a reaction to colonialism and Westernization. The sense of Islam and nationality has came into prominence against the cultural, social, political and economic activities of the colonial powers. Thus, Islamic movements and nationalist groups were able to act together towards a common goal. In the process of nation-state building that started after the independence gained by the struggle of Islamic and nationalist movements, Islamic movements were excluded and eliminated and put under control and pressure. As of this period, the "other" element to be fought was the nation state ideology and the repressive activities of local governments. Aside from intellectual foundation and the divisions within the movement, external pressures
have also played an important role in the transformation of movement and the strengthening of radical thought. The practices of Nasser period were influential in the development of the Qutb ideology, and the Anwar Sadat period triggered the adoption of this ideology by the masses and the strengthening of radicalism. Accordingly, this study examines the emergence, foundations and transformation of the Egyptian Islamic movement through secondary sources, with a historical perspective, in order to understand the foundations of the religious radicalism thought produced in Egypt between the years 1960-1980.

Anahtar Kelimeler

Islamic Movement, Egyptian Islamic Movement, Muslim Brotherhood, Radicalism, Sayyid Qutb

Kaynakça

• Ayubi, Nazih. 1991. Political Islam: Religion and Politics in the Arab World. London: Routledge.
• Benna, Hasan. 1987. Dava ve Davetçinin Hatıraları. Beşir Eryarsoy (çev.). İstanbul: İşaret Yayınları.
• _______. Hatıralarım. 2007. Beşir Eryarsoy (çev.). İstanbul: Beka Yayınları.
• Bozarslan, Hamit. 2018. Ortadoğu: Bir Şiddet Tarihi Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonunda El-Kaide’ye. 5. Bs. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bulaç, Ali. 2012. “İslamcılığın Oluşumu, Gelişimi ve Bugünkü Durumu”. Umran Dergisi 215, ss. 36-47.
• Burgat, François ve William Dowell. 1993. The Islamic Movement in North Africa. USA: University of Texas Press.
• Büyükkara, Mehmet Ali. 2017. Çağdaş İslami Akımlar. 6. Bs.. İstanbul: Klasik yayınları.
• Clevelend, William. 2015. Modern Ortadoğu Tarihi. Mehmet Harmancı (çev.). İstanbul: Agora Kitaplığı.
• Çakmaktaş, Nurullah. 2014. “İslami Hareketlerin Sosyolojisi: Mısır’da Selefi Hareket”, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Enstitüsü.
• Erkilet, Alev. 2017. Orta Doğu’da Modernleşme ve İslami Hareketler. 7. Bs., İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları.
• Hourani, Albert. 2016. Arap Halkları Tarihi. 12. Bs. Yavuz Alogan (çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• İbrahim, Saadettin. 1984a. “Mısır’ın Militan Müslümanları”, İktibas Dergisi 4 (75), ss. 8-11.
• _______. 1984b. “Mısır’ın Militan Müslümanları”, İktibas Dergisi 4 (78), ss. 7-8.
• Kara, İsmail. 1997. Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi: Metinler/Kişiler. 1. Cilt, 3. Bs., İstanbul: Kitabevi.
• Kepel, Gilles. 1985. Muslim Extremism in Egypt: The Prophet&Pharaoh. USA: University of California Press.
• Kutub, Seyyid. 1987. Dünya Barışı ve İslam. çev. Bekir Sadak. İstanbul: Ebru Yayınları.
• _______. 2016. İstikbal İslam’ındır. Faik Akcaoğlu (çev.). İstanbul: Beka Yayıncılık.
• _______. 2019. Yoldaki İşaretler. Kübra Öztürk (çev.). İstanbul: Risale yayınları.
• Lia, Brynjar. 2014. Müslüman Kardeşlerin Doğuşu 1928-1942. İhsan Toker (çev.). 3. Bs., İstanbul: Ekin Yayınları.
• Malhem, Mohamad Jaber. 2019. “Parlamenter Siyasette İslami Hareketler: Mısır Müslüman Kardeşler Hareketi”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pargeter, Alison. 2016. Müslüman Kardeşler: Muhalefetten İktidara. Semih Çelik (çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Povey, Tara. 2015. Social Movements in Egypt and Iran. London: Palgrave Macmillan.
• Tignor, Robert L.. 2011. Egypt: A Short History. USA: Princeton University Press.
• Verdani, Salih. 2011. Mısır’da İslami Akımlar. 1. Cilt. Halil Rahman Açar (çev.). Ankara: Fecr Yayınevi.