Basra ve Kûfe Dil Ekollerinin Semâʻ Özelinde İhtilaflarının Örneklerle İzahı

Yıl 2023, , 33 - 59, 30.06.2023

Merve Küçükzoroğlu

https://doi.org/10.61272/duid.1321209

Öz

İslâm dünyasında fetih hareketlerinin artmasıyla Arap olmayan milletler Araplarla bir arada yaşamaya başlamış, Arapça’ya olan yönelim artmış, bunun neticesinde dilde bozulmalar meydana gelmiştir. Lahn denilen bu bozulmalar, dînî nasların yanlış anlaşılması da dâhil birçok hataya sebebiyet vermiştir. Lahnin önüne geçmek için gramer kurallarının tespiti zorunlu hale gelerek bu hususta ilk çalışmalar Basra’da yapılmıştır. O dönemde Kûfe’de çeşitli alanlarda ilmi faaliyetlerin yürütülüyor olması sebebiyle Kûfe âlimlerinin, dil çalışmalarına daha sonra dâhil olduğu söylenmiştir. Yaşanılan bölgelerin coğrafi konumu, buralardaki siyasi ve sosyal durumlar ve yöntem farklılıkları Kûfe ve Basra’nın iki ayrı ekol olmasında etken sebepler olmuştur. Nahiv kaideleri ortaya konulurken her iki ekol de semâʻ, kıyâs, icmâʻ gibi metotları kullanmışlar, ancak bu metotları kullanma bakımından farklılık göstermişlerdir. Aynı şekilde çalışmamızın ana konusunu teşkil eden semâʻda başvurulan kaynaklar hususunda da birbirlerinden ayrılmışlardır. Basra ekolünün bu kaynakların kullanımında tavizsiz, katı bir tutum sergilediği söylenirken Kûfe ekolünün bir miktar daha müsamahakâr davrandığı belirtilmiştir. Nitekim nahiv kurallarının oluşturulmasında esas alınan tüm yöntemlerin çıkış noktası olan semâʻda takınılan tavrın diğer metotların kullanımında da tesiri olmuştur. Söz konusu metot hakkında gerek Arapça gerek Türkçe çalışmaların yapıldığı görülmüştür. Araştırmamızda ekollerin semâʻ özelinde ihtilafa düştükleri noktalar, örnekler vasıtasıyla müşahhas bir hale getirilecektir. Çalışmamızda semâʻdan ana hatlarıyla bahsedilerek müracaat edilen kaynaklar, Basra ve Kûfe ekollerinin farklı yaklaşımlarıyla birlikte ele alınacaktır. Çalışmamızı özgün kılacak nokta ise ekollerin semâʻ metodunda ihtilafa düştükleri meselelerin örnekler üzerinden izah edilecek olmasıdır. Böylelikle ihtilaf noktaları teoriden pratiğe dökülerek somutlaştırılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Nahiv, Basra Ekolü, Kûfe Ekolü, Semâʻ, İhtilaf

Explanation of the Disputes of the Baṣra and Kūfa Language Schools in the Samāʻ with Examples

Öz

With the increase in conquests in the Islamic world, non-Arab nations began to live together with Arabs, the orientation towards Arabic increased, and as a result, language deterioration occurred. These corruptions, called laḥn, have caused many mistakes, including the misunderstanding of religious texts. Determination of grammatical rules became obligatory in order to prevent laḥn, and the first studies on this issue were carried out in Baṣra. Since scientific activities were carried out in various fields in Kūfa at that time, scholars of Kūfa were later included in language studies. The geographical location of the inhabited regions, the political and social conditions and the differences in method were the factors that made Kūfa and Baṣra two different schools. While determining the rules of syntax, both schools used methods such as samāʻ, qiyās, ijmāʻ, istihsān, istiṣḥābul ḥāl, but they differed in terms of using these methods. Likewise, they differed from each other in terms of the sources referenced in samāʻ, which constitutes the main subject of our study. While the Baṣra school was uncompromising and strict in the use of these resources, the Kūfa school was a little more tolerant. As a matter of fact, the attitude adopted in samāʻ, which is the starting point of all methods based on the creation of syntax rules, had an impact on the use of other methods as well. When we examine the studies on samāʻ and qiyās, the abundance of studies on qiyās draws attention. Although the studies on qiyās and its sub-titles have shed light on the samāʻ method and the differences in this regard, no study specific to samāʻ has been found. In order to overcome this deficiency to some extent, in our study, the main lines of samāʻ will be mentioned and the referenced sources will be discussed together with the different approaches of the Baṣra and Kūfa schools. The point that will make our work unique is that the issues that the schools disagree on in the samā‘ method will be explained through examples. Thus, the points of disagreement will be tried to be embodied by pouring them from theory into practice.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Syntax, Basra School, Kufe School, Samāʻ, Dispute

Kaynakça

• Akçakoca, Basra ve Kûfe Ekollerinin Terminoloji Tartışmaları -Mansûb Cümle Elemanları Örneğinde, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Akçakoca, “Arap Dilinde Tenâzu‘”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi, 45, (Ocak 2016), 261-287.
• Altıkulaç, Tayyar. “Kisâî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 26/69-70. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Avn, Hasan, el-Lugatu ve’n-nahv, İskenderiye: Matbaatu Royâl, 1952.
• Bağdâdî, Abdülkâdir b. Ömer. Ḫizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi lisâni’l-ʿArab, thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Kahire: Mektebetü’l-hâncî, 4. Basım,1997, 1. Cilt.
• Bakırcı, Selami-Demirayak, Kenan. Arap Dili Grameri Tarihi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını, 2001.
• Benli, Ali. Ebû İshâk eş-Şâtıbî’de Nahiv Usûlü, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Bûkme, Hâcer- Kâsımî, Nuseyra. Nazariyyetü’s-semâ‘ beyne’l-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn min hilâli kitâbi’l-İnsâf fî mesâili’l-hilâf li İbni’l-Enbârî, Cezair: Ahmed Diraye Edrar Üniversitesi, Edebiyat ve Dil Fakültesi, 2022.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. el-Beyân ve’t-tebyîn, Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 2002, 1. Cilt.
• Cezerî, Ebû’l-Hayr Şemseddin Muhammed b. Muhammed Ali b. Yusuf el-Cezerî. en-Neşr fî ḳırââti’l-‘aşr, thk. Ali Muhammed Debbâ’, Beyrut: Dârul’l-kütübi’l-‘ilmiyye, ty., 1. Cilt.
• Çıkar, Mehmet Şirin. Kıyas: Bir Nahiv Usûl İlmi Kaynağı, Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2019.
• Çörtü, Mustafa Meral. Arapça Dilbilgisi Nahiv, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 22. Basım, 2019.
• Dayf, Ahmed Şevkî Abdüsselâm. el-Medârisü’n-naḥviyye, Dâru’l-ma‘ârif, ts.
• Ebü’l-Mekârim, Ali. Usûlü’t-tefkîri’n-naḥvî, Kahire: Dâru ğarîb, 2007.
• Efgânî, Saîd. Fî uṣûli’n-naḥv, Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1987.
• Efgânî, Min târîḫi’n-naḥv, Beyrut: Dâru’l-fiker, ts.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydullâh. Nüzhetü’l-elibbâʾ fî ṭabaḳāti’l-üdebâʾ, thk. İbrâhîm es-Sâmerrâî, Zergâ’: Mektebetü’l-menâr, 3. Basım, 1985.
• Enbârî, el-İnṣâf fî mesâʾili’l-ḫilâf, Mektebetü’l-asrıyye, 2003, 6. Cilt.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ el-Fârâbî et-Türkî, Kitâbü’l-Ḥurûf, thk. Muhsin Mehdî, Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 2. Baskı, 1990.
• Ferrâ’, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh el-Absî. Me‘âni’l-Kur’ân, thk. Ahmed Yûsuf en-Necâtî, Muhammed Ali en-Neccâr ve Abdülfettâh İsmâil eş-Şelebî, Mısır: Dâru’l-Mısriyye li’t-te’lîf ve’t-terceme, ts., 1. Cilt.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yaʻkûb b. Muhammed. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ, thk. Mektebu’t-tahkîki’t-turâs fî müesseseti’r-risâle, Beyrut: Müessesetü’r-risâle li’t-tıbâa ve’n-neşr ve’t-tevzî‘, 8. Basım, 2005.
• Geylani, Mahfuz. Basra ve Kûfe Ekolleri Arasındaki Nahiv Tartışmaları, Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2018.
• Geylani, Mahfuz. “Arap Dil Ekolleri ve Önde Gelen Temsilcileri”, İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, 6/1, (2020), 205-235.
• Ğalâyînî, Mustafâ. Câmiʿu’d-dürûsi’l-ʿArabiyye, Kahire: Dâru’l-hadîs, 2005.
• Hasrân, Abdullah b. Hamed, Merâhılu tatavvuri’d-dersi’n-nahvî, İskenderiye: Dâru’l-ma’rifeti’l-câmiıyye, 1993.
• Hassân, Temmâm, el-Uṣûl, Kahire: ‘Âlemü’l-kütüb, 2000.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî. Târîḫu Baġdâd, thk. Beşşâr Avvâd Marûf, Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslamî, 2001, 12. Cilt.
• Hulvânî, Muhammed Hayr. Usûlü’n-naḥvi’l-‘Arabî, en-Nâşir el-atlasî, ts.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Ḫaṣâʾiṣ, el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-‘âmme li’l-kitâb, 4. Basım, ts., 1. Cilt.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullāh b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî el-Kûfî. el-Muṣannef fi’l-eḥâdîs ve’l-âsâr, thk. Kemâl Yûsuf el-Hût, (Lübnan: Dâru’t-tâc, 1989.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk en-Nedîm, el-Fihrist, thk. Mustafâ eş-Şüveymî, Tunus, 1985.
• İnanç, Yonis. Teşekkül Sürecinde Nahiv-Kıraat İlişkisi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Mâlik et-Tâî el-Endelüsî el-Ceyyânî, Şevâhidü’t-tavżîḥ ve’t-taṣḥîḥ li-müşkilâti’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ, thk. Tâhâ Muhsin, Bağdat: Mektebetü İbn Teymiye, 1985.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-Arab, Beyrut: Dâru sâdır, 3. Basım, 1994, 15. Cilt.
• Kandemir, Mehmet Yaşar. “Hadis”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 15/27-64. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Kılıç, Hulûsi. “Kûfiyyûn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 26/345-346. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Kılıç, “Basriyyûn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 5/117-118. İstanbul: TDV Yayınları 1992.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli, çev. Mahmut Toptaş, İstanbul: Cantaş Yayınları, 2016.
• Lugavî, Ebü’t-Tayyib Abdülvâhid b. Alî el-Halebî, Merâtibü’n-naḥviyyîn, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm, Kahire, t.s.
• Mahzûmî, Mehdî. Medresetü’l-Kûfe ve menhecuha fî dirâseti’l-luġa ve’n-naḥv, Mısır: Mektebe ve matbbaa Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve evlâdihi, 2. Baskı, 1958.
• Müberrid, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr el-Müberrid el-Ezdî es-Sümâlî, el-Muḳteḍab, thk. Muhammed Abdülhâlik Azîme, Beyrut: ‘Âlemü’l-kütüb, t.y., 4. Cilt.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u’s-sahîh, thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Kahire: Matbaa İsâ el-bâlî el-Halebî ve şürekâhu,1955.
• Nahle, Mahmûd Ahmed. Uṣûlü’n-naḥvi’l-‘Arabî, Beyrut: Dâru’l-ulûmi’l-Arabiyye, 1987.
• Sezgin, Fuat. Târîḫu’t-türâs̱i’l-ʿArabi, çev. Arafe Mustafa, İmam Muhammed b. Suûd İslâm Üniversitesi, 1988, 1. Cilt.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr (Ebû Osmân, Ebü’l-Hasen, Ebü’l-Hüseyn) Sîbeveyhi Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb, thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Kahire: Mektebetü’l-hâncî, 3. Baskı, 1988, 1. Cilt.
• Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdillâh b. Merzubân. Aḫbârü’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn, thk. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî, Mısır: Mustafa el-babi el-Halebi, 1966.
• Süyûtî, el-İtḳân fî ulûmi’l-Ḳur’ân, thk. Merkezü’d-dirâseti’l-Kur’âniyye, Riyâd: Vezâratü’ş-şüûni’l-İslâmiyye, 1426 h., 2. Cilt.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-Müzhir fî ʿulûmi’l-luġa, thk. Fuât Alî Mansûr, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1998, 2. Cilt.
• Süyûtî, el-İḳtirâḥ fî uṣûli’n-naḥv ve cedelih, thk. Abdülhakîm Atıyye, Beyrut: Dâru’l-Beyrut, 2006.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî eş-Şâtıbî el-Gırnâtî. el-Maḳāṣıdü’ş-şâfiye fî şerḥi’l-Ḫulâṣati’l-kâfiye (Şerḥu Recezi İbn Mâlik), thk. Muhammed İbrâhîm el-Bennâ, Mekke: Ma‘hadü’l-buhûsi’l-‘ilmiyye ve ihyâi’t-turâsi’l-İslâmi bi Câmia Ümmi’l-Kurâ, 2007, 2. Cilt.
• Şâtır, Muhammed eş-Şâtır Ahmed Muhammed, el-Mûcez fî neş’eti’n-naḥv, Kahire: Mektebetü’l-külliyyât el-Ezheriyye, 1983.
• Tantâvî, Muhammed. Neş’etu’n-Nahv ve Tarihu Eşheri’n-Nuhat, Kâhire: Dâru’l-ma‘ârif, 2.baskı, 1995.
• Temîmî, Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs et-Temîmî Ebû Bekir b. Mücâhid. Kitâbü’s-Sebʿa fi’l-ḳırâʾât, thk. Şevkî Dayf, Mısır: Dâru’l-ma‘ârif, 2. Basım, 1980.
• Tüccar, Zülfikar. “Ferrâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 12/406/408. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Zebîdî, Abdüllatîf, İʾtilâfü’n-nuṣra fi’ḫtilâfi nüḥâti’l-Kûfe ve’l-Baṣra, thk. Târık el-Cenâbî, Beyrut 1987.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk en-Nihâvendî. Mecâlisü’l-ʿulemâʾ, thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 2. Baskı, 1983.
• Zeydân, Corcî b. Habîb. Târîḫu’l-luġati’l-ʿArabiyye, Beyrut: Dâru mektebeti’l-hayât, 1983, 1. Cilt.
• Zeyyât, Ahmed Hasan. Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî, Kâhire: Dâru’n-nehda, ts.
• Zübeydî, Ebû Bekir Muhammed b. Hasen. Ṭabaḳātü’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm, Mısır: Dâru’l-ma‘ârif, 2. Basım, ts.
• Zübeydî, Saîd Câsim. el-Ḳıyâs fi’n-naḥvi’l-‘Arabî: neş’etühü ve teṭavvüruh, Amman: Dâru’ş-şürûk li’n-neşr ve’t-tevzî’, 1997.