Berkūs: A Multifunctional Ship Used by Muslim States in the Mediterranean during the Middle Ages

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 116 - 137, 30.06.2025

Mustafa Çavuşoğlu

https://doi.org/10.61272/duid.1680273

Öz

Muslims began to operate in the Mediterranean during the caliph ʿUthmān (23-35 AH/644-656 CE). This period represents an important and critical period in terms of the formation of the Islamic navy and the first initiatives in the field of maritime. Investments in naval affairs during Caliph ʿUthmān’s reign bore fruit, leading to the conquest of Cyprus. Initially equipped only with oar-powered vessels, Muslims gradually adapted to advancing technology by constructing ships propelled both by oars and sails, thereby establishing strong naval dominance in the Mediterranean. The Arabs of the Hijaz, who had showed little interest in maritime operations in either military or commercial terms during the Age of Ignorance, became interested in maritime with the idea of conquest after the advent of Islam and quickly learned this thanks to the local people in the conquered regions. With the knowledge and experience learned from engineers and workers, most of whom were Greeks and Copts, they built supply ships, siege ships and skirmish ships that carried the heavy weapons needed in a naval war, and over time these ships took their place in the inventories of the naval forces in the Mediterranean countries. Muslim Arabs, at a time when they could be considered early, closed the Eastern Mediterranean to the Byzantine navy with their own ships, while also limiting the movements of the Byzantine navy in the Western Mediterranean. Muslims, who took precautions against Byzantium in the field of maritime, adapted the ships whose technology they received from Byzantium according to their own culture and gave them new names. Although some research has been done in the field of maritime in our country, no comprehensive research has been done on ships used in the field of maritime, both military and commercial. This study aims to contribute to filling that gap by examining the “Bark”, one of the warships employed in the Mediterranean during the Middle Ages. The data obtained—limited in scope to “The Mediterranean in the Middle Ages”—are presented through analytical evaluation.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , Warships , Middle Ages , Mediterranean , Berkūs

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited

Destekleyen Kurum

The author(s) acknowledge that they received no external funding in support of this research.

Orta Çağ’da Akdeniz’de Müslüman Devletler Tarafından Kullanılan Çok Amaçlı Bir Gemi: Berkûs

Öz

Müslümanlar, Hz. Osman’ın halifeliği döneminde (23-35/644-656) Akdeniz’de faaliyet göstermeye başlamıştır. Bu süreç, İslâm donanmasının oluşumu ve denizcilik alanındaki ilk girişimler açısından önemli ve kritik bir dönemi temsil etmektedir. Denizciliğe yapılan yatırımlar Halife Osman zamanında karşılığını vermiş ve bu sayede Kıbrıs fethedilmiştir. Başlangıçta sadece kürekle hareket edebilen gemilere sahip olan Müslümanlar, zamanla hem kürekle hem de yelkenle hareket edebilen gemiler inşa ederek, gelişen teknolojiye uyum sağlamış ve Akdeniz’de güçlü bir hakimiyet kurmayı başarmışlardır. Câhiliye Dönemi’nde Hicaz Arapları, askerî ve ticarî anlamda denizciliğe ilgi göstermemiştir. Ancak fetih düşüncesinin etkisiyle denizciliğe ilgi duymaya başlamış ve bu alandaki bilgi ve tecrübeyi fethedilen bölgelerdeki yerel halktan edinmiştir. Çoğu Rum ve Kıptî olan mühendis ve işçilerden öğrenilen bilgi ve tecrübeyle, bir deniz savaşında ihtiyaç duyulan ağır silahları taşıyan levazım gemilerini, kuşatma gemilerini ve çarpışma gemilerini inşa etmiş, zamanla bu gemiler Akdeniz ülkelerindeki deniz kuvvetlerinin envanterlerinde yer almıştır. Müslüman Araplar, erken denilebilecek bir zamanda kendi ürettikleri gemilerle Doğu Akdeniz’i Bizans donanmasına kapatırken Batı Akdeniz’de de Bizans donanmasının hareketlerini sınırlandırmıştır. Denizcilik alanında Bizans’a karşı önlem alan Müslümanlar, teknolojisini Bizans’tan aldıkları gemileri kendi kültürlerine göre uyarlamış ve onlara yeni isimler vermiştir. Ülkemizde denizcilik alanında bazı araştırmalar yapılmasına rağmen gerek askerî gerek ticarî anlamda denizcilik sahasında kullanılan gemiler hakkında kapsamlı bir araştırma yapılmamıştır. Bu araştırmada ülkemiz gemicilik literatüründeki boşluğa katkı sunmak amacıyla Orta Çağ boyunca Akdeniz’de kullanılan savaş gemilerinden “Berkûs” isimli gemi ele alınmıştır. Kapsamı “Orta Çağ’da Akdeniz” ile sınırlı tutulan araştırmada elde edilen veriler analiz edilerek sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi , Savaş Gemileri , Orta Çağ , Akdeniz , Berkûs

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Destekleyen Kurum

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

Kaynakça

• ‘Abbâde, ‘Abdülfettâh. Kitâbü Süfüni’l-üsdûli’l-İslâmiyyi ve envâ‘ıhâ ve ma‘addâtihâ. Mısır: Matbaatü’l-Hilâl, 1913.
• ‘Abdülalîm, Enver. el-Milâha ve ‘ulûmu’l-bihâr ‘ınde’l-‘Arab. Kuveyt: ‘Âlemü’l-Ma‘rife, 1979.
• ‘Allâf, İbrâhîm Halîl. “es-Süfün ve’l-merâkib fi’l-halîci’l-Arabî”. Devriyyetü Kân et-Târihıyye 4 (2009), 61-68.
• Arslan, Şekîb. Târîhu gazevâti’l-Arab fî Fransâ ve Sivsrâ ve Îtalyâ ve cezâiri’l-bahri’l-mütevessıt. Mısır: Müessesetü Hindâvî li’t-Ta’lîm ve’-Sekâfe, 2012.
• Ayhün, Erşahin Ahmet. İslâm’ın İlk Yıllarından Emevîler’in Sonuna Kadar Deniz Seferleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1989.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Fütûhu’l-büldân. thk. Abdullah Enîs et-Tabbâ‘ - Ömer Enîs et-Tabbâ‘. Beyrût: Müessesetü’l-Maârif, 1987.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr - Riyâd Ziriklî. 13 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Bostan, İdris. “Gemi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/8-11. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996. https://islamansiklopedisi.org.tr/gemi
• Canbey, Özcan. Emevîler Döneminde İslâm Donanması. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1986.
• Cevâd Ali. el-Mufassal fî Târîhı’l-ʿArab kable’l-İslâm. 10 Cilt. Bağdâd: Câmiatü Bağdâd, 2. Basım, 1993.
• Çavuşoğlu, Mustafa. Hz. Peygamber Dönemi’nden Emevîlerin Yıkılışına Kadar Denizcilik. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2023.
• Çiftci, Mehmet. Endülüs Emevî Devletinde Donanma (711-1031). Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Ebû Şâme, Şihâbuddîn el-Makdisî Ebû Muhammed Abdurrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm. Kitâbü’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye. 2 Cilt. Kâhire: Matbaatü Vâdi’n-Nîl, 1871.
• Eco, Umberto (ed.). Ortaçağ -Barbarlar, Hıristiyanlar, Müslümanlar-. çev. Leyla Tonguç Basmacı. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım, 2. Basım, 2014.
• Erol, Burak Gani. Memlük Deniz Kuvvetleri. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Fahmy, Aly Mohamed. Muslim Naval Organisation in the Eastern Mediterranean from the Seventh to the Tenth A.D. Cairo: National Publication-Printing House, 2. Basım, 1966.
• Hamevî, Muhammed Yâsîn. Târîhu ustûli’l-‘Arabî. Dımaşk: y.y, 1945.
• Himyerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. Abdilmün‘im es-Sanhâcî. er-Ravzü’l-miʿtâr fî haberi’l-aktâr. thk. İhsân Abbâs. Beyrût: Müessesetü Nâsır li’s-Sekâfe, 1980.
• Hourani, George Fadlo. Arab Seafaring -el-Arab ve’l milâha fi’l-Muhîtı’l-Hindî fi’l-usûri’l-kadîme ve evâili’l-kurûni’l-vüstâ. çev. es-Seyyid Ya’kûb Bekr. Kâhire-New York: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1958.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah. el-İstîʿâb fî maʿrifeti’l-ashâb. thk. Ali Muhammed el-Bîcâvî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1992.
• İbn A‘sem, Ebû Muhammed Ahmed b. A‘sem el-Kûfî el-Ahbârî. Kitâbü’l-Fütûh. thk. Ali Şîrî. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Edvâ, ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdülkâdir el-Arnâût - Beşâr ‘Ivâd. 20 Cilt. Beyrût: Dâr-u İbn Kesîr, Özel Baskı., 2015.
• İbn Memmâtî, Es‘ad. Kitâbü Kavânînid’d-devâvîn. thk. Azîz Süryâl Atıyye. Kâhire: Mektebetü Medbûlî, 1991.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Hâşimî ez-Zührî. Kitâbü’t-Tabakâti’l-kübrâ. thk. Ali Muhammed Ömer. 10 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 2001.
• İbn Şeddâd, Bahâüddîn. en-Nevâdiru’s-sultâniyye ve’l-mehâsinü’l-Yûsufiyye sîretü Salâhıddîn. thk. Cemâlüddîn Şeyyâl. Kâhire: Matbaatü’l-Hancî, 2. Basım, 1994.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ. 18 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Ebi’l-Hasen Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed Ebî Abdilkerîm b. Abdilvâhıd eş-Şeybânî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî. 10 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 2012.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Ebi’l-Hasen Ali b. Muhammed el-Cezerî. Üsdü’l-gâbe fî ma‘rifeti’s-sahâbe. 1 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Kallek, Cengiz. “İrdeb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/440-442. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Kürd Ali, Muhammed b. Abdürrezzâk b. Muhammed. Hıtatü’ş-Şâm. 6 Cilt. Dımeşk: Mektebetü’n-Nûriye, 2. Basım, 1983.
• Laiou, Angeliki E. - Morrisson, Cecile. Bizans Ekonomisi. çev. Bahattin Bayram. İstanbul: Runik Kitap, 2020.
• Leroux, J. Gabriel. İlk Akdeniz Medeniyetleri. çev. Cevdet Perin - Mithat Perin. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1944.
• Mâcid, Abdülmün’im. Nazmü’l-Fâtımiyyîn ve rusûmihim fî Mısr. 2 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Anclo el-Mısrıyye, 3. Basım, 1955.
• Mâhir, Suâd. el-Bahriyye fî Mısri’l-İslâmiyye ve âsâruha’l-bâkıyye. b.y: Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1967.
• Makrîzî, Takıyyüddin Ahmed b. Ali Abdülkâdir b. Muhammed. el-İmtâʿu’l-esmâʿ. thk. Muhammmed Abdülhamîd en-Nümeysî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
• Makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkâdir b. Muhammed. Kitâbü’l-Mevâʿiz ve’l-iʿtibâr bi-zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. thk. Halîl Mansûr. 4 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1998.
• Mazaherî, Ali. Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları. çev. Bahriye Üçok. İstanbul: Varlık Yayınevi, 1972.
• Muhsin, Muhammed Hüseyin. Ceyşü’l-Eyyûbî fî ahdi Salâhıddîn. Erbîl: Dâru Ârâs, 2002.
• Muhsin, Nûr Sa‘d. “el-Bahriyyetü’l-İslâmiyye ve devruhâ fî muhâvelâti fethı’l-Kostantiniyye hılâle asri’l-Ümevî (41-132/661-750)”. Mecelletü’l-Bühûs ve’d-Dirâsâtü’l-İslâmiyye 2013/34 (2013), 189-215.
• Nâsırî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Hâlid. Kitâbü’l-İstiksâ li ahbâri düveli’l-Mağribi’l-aksâ ed-devletâni Murâbitıyye ve’l-Müvahhidiyye. çev. Cafer en-Nâsırî - Muhammed en-Nâsırî. 9 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütüb-Dâru’l-Beydâ, 1997.
• Nuhaylî, Dervîş. es-Süfünü’l-İslâmiyye alâ hurûfi’l-mu’cem. İskenderiye: Dâru’l-Kütüb, 1974.
• Nüveyrî, Şihâbüddîn Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Ali Muhammed Hâşim - Abdülmecîd Terhûnî. 33 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Özbey, Muhammet Talha. Geç Dönem Ortaçağ’da (1300-1500) Akdeniz Gemicilik Geleneği. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Özkaya, Hakan. “İlk İslâm Donanması ve Hz. Osman’ın Rolü”. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Journal of Turkish Researches Institute 69 (2020), 485-498.
• Öztürk, Murat. “‘İhtiyat mı? Korku mu?’ Hz. Ömer’in (13-23/634-644) Deniz ve Denizciliğe Bakışı”. Tarih Dergisi-Turkish Journal of History, 72 (2020), 21-43.
• Sallâbî, Ali Muhammed. Eyyübi Devleti-Selahaddin Eyyübi ve Kudüs’ün Yeniden Fethi. çev. Şerafettin Şenaslan. İstanbul: Ravza Yayınları, 2010.
• Sallâbî, Ali Muhammed. Murabıtlar Devleti. çev. Ayhan Ak. İstanbul: Ravza Yayınları, 2. Basım, 2006.
• Sırakaya, Fatih. Abbasilerde Denizcilik (750-1258). Isparta: Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Şemerî, Muhammed Hamza Cârullâh. Mevânî şibhi cezîrati’l-Arab ve eserihâ fî neşâtı’t-ticâriyyi’l-bahriyyi kable’l-İslâm. Bağdâd: y.y., 2004.
• Şeyyâl, Cemâlüddîn. Mücmelü Târîhu Dimyât. İskenderiye: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2000.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. 11 Cilt. Mısır: Dâru’l-Maârif, 2. Basım, 1967.
• Utku, Nihal Şahin. Kızıldeniz’de Denizcilik, Ticaret ve Yerleşim (VII-XI Yüzyıllar). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Vâkıdî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer Vâkıd. Kitâbü’l-Megâzî. thk. Marsden Jones. 3 Cilt. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 1966.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l-büldân. 5 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1977.
• Yazıcı, Nesimi. İlk Türk-İslâm Devletleri Tarihi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 9. Basım, 2011.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 2. Basım, 1990.
• Zeyyât, Habîb. el-Varâka ve sınâʿatü’l-kitâbe ve muʿcemü’s-süfün. ed. Gâde Yûsuf Hûrî. Beyrût: Dâru’l-Mirâ, 1992.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris. el-Aʿlâm Kâmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-ʿArab ve’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşrikîn. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-‘İlmi’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.