al-Tilimsānī’s Contributions to Uṣūl al-Fiqh

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 53 - 86, 30.06.2024

Abdurrahman Candan , Feride Kardaş

https://doi.org/10.61272/duid.1465751

Öz

After the formation of the madhhabs in Islamic Law, many works in which the madhhab’s principles (al-uṣūl/Islamic legal theory and al-furū‘/ Islamic legal jurisprudence) were written. Following this process, a new writing style known a “Takhrīc al-furū' alā al-uṣūl” literature emerged. In this writing style, the content of the concepts of principles (al-uṣūl) and branches (al-furū‘), their relationship, the source of the principles accepted as uṣūl and their effect on secondary issues, the essence of the disagreements and their reflections on the issues are examined. Al-Tilimsānī (d. 771/1370) was an important Mālikī scholar who lived in the Maghreb region. His work Miftāḥ al-wusūl ilā bināʾ al-furū' 'alā al-uṣūl is an original work written in the style of “Takhrīc al- furū' ‘alā al-uṣūl”. Unlike other works written in this style, Tilimsānī classified and examined the issues causing khilāfa (disagreement) according to the topics of uṣūl and conducted an impartial comparison between the sects. He did not include the views of scholars of uṣūl al-fiqh but focused on the perspectives of the sects and avoided theological debates. Additionally, through this work, he aimed to bring about a change in Mālikī jurisprudence, which had been centered on the al-furu', by emphasizing the importance of uṣūl. This article will analyze the style of Miftāḥ al-wusūl ilā bināʾ ‘al-furū' 'alā al-uṣūl, which is the only work of its kind in the Mālikī madhhab, and the subjects it addresses, based on the titles of the book itself.

Anahtar Kelimeler

Usūl al-Fiqh, Mālikī Madhhab, Maghreb, al-Tilimsānī, Takhrīc al- Furū’ ‘alā al-Uṣūl

Tilimsânî’nin Fıkıh Usûlü İlmine Katkıları

Öz

İslâm Hukukunda mezheplerin teşekkülü sonrasında mezhebe ait usûl ve fürû‘un kaleme alındığı pek çok eser telif edilmiştir. Bu sürecin devamında yeni bir yazım şekli olarak “Tahrîcü’l fürû‘ ale’l usûl” edebiyatı karşımıza çıkmaktadır. Bu yazım türünde usûl ve fürû‘ kavramlarının içeriği, aralarındaki ilişki, usûl olarak kabul edilen ilkelerin kaynağı ve fer‘î meselelere etkisi, hilâf konularının esası ve meselelere yansımaları incelenmektedir. Tilimsânî (ö. 771/1370) Mağrib bölgesinde yaşamış önemli bir Mâlikî âlimidir. Onun Miftâhu'l-vusûl ilâ binâi’l-fürû‘ ‘ale’l-usûl adlı eseri “Tahrîcü’l fürû‘ ‘ale’l usûl” tarzında yazılmış orijinal bir eserdir. Tilimsânî, bu tarzda yazılan diğer eserlerden farklı olarak hilafa sebep olan meseleleri usûl konularına göre tasnif edip incelemiş, mezhepler arası mukayeseyi tarafsız bir şekilde yapmıştır. Fıkıh usûlü âlimlerinin görüşlerine değil mezhep görüşlerine yer vermiş, kelâmî tartışmalardan uzak durmuştur. Ayrıca bu eser ile fürû‘ eksenli giden Mâlikî fıkhında bir değişiklik yapmak istemiş; usûle ağırlık vermeyi hedeflemiştir. Makalede Mâlikî mezhebinde alanında tek eser olan Miftâhu'l-vusûl ilâ binâi’l-fürû‘ ‘ale’l-usûl adlı eserin işleniş tarzı, ele aldığı konular kitabın kendi başlıklarıyla incelenmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Usûlü, Maliki Mezhebi, Mağrib, Tilimsânî, Tahrîcü’l fürû’ ‘ale’l usûl

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsned. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Daru’l-Hadîs, 1995.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsned. thk. Şuayb el-Arnaut - Adil Mürşid. S. Arabistan: Müessesetü'r-Risâle, 2001.
• Aybakan, Bilal. “Şîrâzî, Ebû İshak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/184-186. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Baltacı, Ahmet. “İbnü’l-Arabî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/488-491. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Bardakoğlu, Ali. “İstishâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/376-381. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Başoğlu, Tuncay. “İllet Tespit Metotlarından Tard ve Tard Ehline Yönelik Tenkitler”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/6(Aralık 2002), 141-160.
• Burhânî, Menûbe. “Cuhûdu fukahâu el-Cezâiri fî usûlü’l-fıkhı ve kavâ‘ide’l-fıkhiyyeti eş-Şerîf et-Tilimsânî nemûzecen”. Mecelletü’ş-Şihâb, ed. Mustafa Hamidatou. 77-112. Cezayir: Vadi Üniversitesi, Kasım, 2015.
• Ceren, İsmail. “Merînîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/ 192-195. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. “el-Müdevvenetü’l-Kübra”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/ 470-473. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. “Tilimsânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/ 165-167. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. Irak Maliki Ekolü (III-V/IX-XI yy.). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Dârimî, Abdullah b. Abdurrahman. Sünen-i Dârimî. thk. Hüseyn Selim Esed ed-Darânî. Suudî Arabistan: Daru’l-Muğnî, 2000.
• Demir, Hasan. eş- Şerif et-Tilimsânî’nin Miftâhu’l-vusûl adlı eserinde Hanefi Mezhebine Yaptığı Atıflar. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2020.
• Deniz, Abdulbaki. “Tilimsânî’nin Usûl Anlayışında Zâhir-Müevvel Diyalektiği ve Te’vilin Yeri”. Batman Akademi Dergisi 5/1 (Haziran 2021), 1-21.
• Fatıne, Bûamâra. el-Menhecü el-Usûlî li’l İmâmi eş-Şerîf et-Tilimsânî fî Kitâbihi el-Miftâh. Tilimsan: Ebû Bekir Belkaid Üniversitesi, Vüzâratü’l-âlî ve’l-bahsi’ilmî, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Ferkûs, Muhammed. “Dirâse ve tahkiku Miftâh’l-vüsûl ilâ binâ’l-furû ‘alâ’l-usûl ve Kitâb mesârâtü’l ğalat-ı edille”. thk. Muhammed Alî Ferkûs. Beyrût: Müessesetü’r-Riyâd, 1419/1998.
• İbn Battâl b. Abdülmelik. Şerhu Sahîhi Buhârî. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• İmam Mâlik, Ebû Abdillah Mâlik b. Enes. el-Muvatta. Beyrut: Dâru İhyâu’Turâsi’l-Arabiyye, 1985.
• İmam Şafiî, Muhammed b. İdrîs. el-Ümm. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1990.
• Kavas, Ahmet. “Tilimsân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/159-163. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Kesgin, Hafsa. “Mâlikî Fıkıh Usûlünün Tarihsel Süreci”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48 (Haziran 2020), 505-535.
• Koca, Ferhat. “el-Muhtasar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/67-70. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Kur’ân Yolu. Erişim 16 Nisan 2024. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Muhammed, Hâc İsâ. “Eş-Şerîf et-Tilimsânî el- Müctehid ve Müceddidü İlmü Usûlü’l-Fıkhı fî el-Karni es-Sâmine”. el-Fikru el-Cezâirî Dergisi 5 (2011).
• Okuyucu, Nâil. “Tahrîcü’l-furû ale’l-usûl Edebiyatı”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38/1 (2010) 113-136.
• Özdemir, Mehmet. “Ebû Tâfşîn 1”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/ 240. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özel, Ahmet. “Bâcî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/414-415. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Özen, Şükrü. ”İbnü’l-Kassâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/104-105. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Sûsî, Ebu’t-Tayyib Mevlûd es-Serîrî. Şerh Miftâh’ul-vusûl ilâ binâi’l-fürû‘ ale’l-usûl. Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Şenkardeşler, Hatice Boynukalın. Karâfî’nin Usûl Anlayışı. İstanbul: İFAV, 2019.
• Tilimsânî, Ebû Abdullah Muhammed İbn Ahmed. Miftâh’ul-vusûl ilâ binâi’l-fürû‘ ale’l-usûl. Lübnân: Müessesetü’l-Kitâbi’s-Sekâfiyyetî, 2017.
• Tinbuktî, Ahmed Bâbâ. Neylü’l-ibtihâc. Trâblus: Dârü’l-Kütüb, 2000.
• Yıldırım, Âdem. Endülüs Fıkıh Okulları. Ankara: Grafiker Yayınları, 2020.