İbrâhim b. Mehdî'nin Şiirlerinde Mersiye ve Hikmet

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 138 - 169, 30.06.2025

Cengiz Parlak

https://doi.org/10.61272/duid.1682771

Öz

Bu makalede, Abbâsî hanedanının önde gelen simalarından İbrâhim b. Mehdî’nin şiirlerinde öne çıkan “mersiye” ve “hikmet” temaları ele alınmıştır. Şairin kişisel hayatı, siyasi çevresi ve sanatsal birikimiyle şekillenen şiir dili, özellikle ölüm, fanilik, zaman ve dünya tasavvuru gibi olgularda yoğunluk kazanmaktadır. Çalışmanın temel problemi, İbrâhim b. Mehdî’nin edebî şahsiyetinin, özellikle mersiye ve hikmet eksenli şiirleri bağlamında incelenmemiş olmasıdır. Bu eksiklik, onun şiirlerinde işlenen dinî, felsefî ve duygusal olguların göz ardı edilmesine sebep olmaktadır. Dolayısıyla, bu çalışmada söz konusu temaların hangi düşünsel saiklerle aktarıldığı ve şiirlere nasıl bir anlam derinliği kazandırdığı sorgulanmıştır. Araştırmada, şairin manzumeleri içerik ve üslup açısından çözümlenmiş; tıbâk, teşbih, tekrar ve kinâye gibi edebî sanatlar temelinde bir analiz yöntemi benimsenmiştir. Başta klasik Arap edebiyatı kaynakları olmak üzere, biyografik ve edebî inceleme eserlerinden de yararlanılmıştır. Çalışmanın kapsamı, doğrudan mersiye ve hikmet temalı şiirlerle sınırlandırılmış; şairin diğer türlerdeki şiirleri ve musiki yönü bu çalışmanın dışında bırakılmıştır. Elde edilen bulgular, İbrâhim b. Mehdî’nin bu iki tema çerçevesinde hem duygusal hem fikrî bir söylem geliştirdiğini, kullandığı sanatlarla bu söyleme retorik bir güç ve sanatsal bir derinlik kattığını ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı , Şiir , Hikmet , Mersiye , İbrâhim b. Mehdî

Elegy and Wisdom in the Poems of Ibrāhīm b. al-Mahdī

Öz

This article examines the prominent themes of “elegy” and “wisdom” that stand out in the poems of Ibrāhīm b. al-Mahdī, one of the leading figures of the ʿAbbāsid dynasty. The poetic language, shaped by the poet’s personal life, political environment and artistic background, is particularly concentrated on themes such as death, mortality, time and world perception. The fundamental problem of this study is that Ibrāhīm b. al-Mahdī’s literary personality has not been examined, especially in the context of his poems centered on elegy and wisdom. This deficiency causes the religious, philosophical and emotional phenomena discussed in his poems to be ignored. Therefore, this study questions the intellectual motives with which these themes are conveyed and what depth of meaning they provide to the poems. In the study, the poet’s verses are analyzed in terms of content and style; an analysis method based on literary arts such as tibāq (antithesis), tashbīh (simile), tikrār (repetition) and kināyah (metonymy/allusion) is adopted. In addition to classical Arabic literature sources, biographical and literary-critical works have also been consulted. The scope of the study was limited to poems directly on the theme of elegy and wisdom; the poet's poems in other genres and his musical aspect were excluded from this study. The findings revealed that Ibrāhīm b. al-Mahdī developed both an emotional and an intellectual discourse within the framework of these two themes, and that he enhanced this discourse with rhetorical power and artistic depth through the arts he employed.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric , Poem , Wisdom , Elegy , Ibrāhīm b. al-Mahdī

Kaynakça

• Ahterî, Mustafâ b. Şemsuddîn. Ahterî-yi Kebîr. İstanbul: Matbaa-i Ali Beg, 1875.
• Dayf, Şevkî. er-Risâ. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1955.
• Demirayak, Kenan. Abbâsi Edebiyatı Tarihi. Erzurum: Bakanlar Matbaacılık, 1998.
• Ebû’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh İbn Asâkir. Târîhu Dımaşk. thk. Amr b. Garâme el-‘Amrî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• Ebû Şevârib, Muhammed Mustafâ. Şi‘ru İbrâhîm b. el-Mehdî ve ahbâruhu ve nesruhu. İskenderiyye: Müessesetü Câizeti Abdilazîz Su‘ûd el-Babtayn, 2008.
• Ergin, Ali Şakir. “Hansâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/46-47. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Fâhûrî, Hannâ. Târîhu’l-edebi’l-‘Arabî. Beyrut: Matbaatu’l-Bûlisiyye, 1953.
• Güner, Ahmet. “Mâzyâr b. Kârin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/198-199. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
• Huseyn, Muhammed Ârif Mahmûd. “İbrâhîm b. el-Mehdî eş-Şâir el-Edîb el-Fennân”. Mecelletü Külliyyeti’l-Luğati’l-‘Arabiyyeti bi’l-Minûfiye 8 (1988).
• İbn Abdirabbih, Ebû Umer Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed. el-‘İkdu’l-ferîd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1404/1983.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Cemâluddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. el-Muntazam fî târîhi’l-mulûk ve’l-umem. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasen İzzuddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Kâmil fî’t-târîh. thk. Umer Abdusselâm Tedmirî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-‘Arabî, 1997.
• İbn Hallikân, Ebû’l-‘Abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtu’l-a‘yân. thk. İhsân Âbbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1900.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. Cemheretü ensâbi’l-‘Arab. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1983.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Muslim. el-Meârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-‘Amme li’l-Kitâb, 2. Basım, 1992.
• İbn Mâkûlâ, Ebû Nasr Alî b. Hibetillâh b. Alî el-İclî. el-İkmâl. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1990.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem b. Alî Cemâluddîn. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 3. Basım, 1414/1993.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem b. Alî Cemâluddîn. Muhtasaru târîhi Dımaşk. thk. Rûhiyya en-Nehhâs vd. 29 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1984.
• İbnü’n-Nedîm, Ebû Ya‘kûb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• İbn Reşîk, Ebû Alî el-Hasen b. Reşîk el-Ezdî el-Mesîlî el- Kayrevânî. el-‘Umde fî mehâsini’ş-şi‘r ve âdâbihi. thk. Muhammed Muhyîddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-Cîl, 5. Basım, 1981.
• İbn Tağrîberdî, Ebû’l-Mehâsin Yûsuf. en-Nucûmu’z-zâhire fî mulûki Mısr ve’l-Kâhire. 16 Cilt. Mısır: Dâru’l-Kütüb, ts.
• İbn Tayfûr, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Ebî Tâhir. Kitâbu Bağdâd. thk. Seyyid İzzet el-‘Attâr el-Huseynî. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 3. Basım, 2002.
• İsfehânî, Ebû’l-Ferec Alî b. el-Huseyn. el-Egânî. thk. İhsân Abbâs vd. 25 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 3. Basım, 2008.
• İtlîdî, Muhammed Diyâb. Nevâdiru’l-hulefâ’. thk. Muhammed Ahmed Abdulazîz Sâlim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Müberred, Ebû’l-‘Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr. el-Kâmil fî’l-luğa ve’l-edeb. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikr, 3. Basım, 1997.
• Nuveyrî, Ebû’l-Abbâs Şihabuddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el-Kureşî. Nihâyetu’l-ereb fî funûni’l-edeb. 33 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütüb, 1423/2002.
• Râfiî, Mustafâ Sâdık. Târîhu âdâbi’l-‘Arab. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, ts.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdulmelîk b. Muhammed b. İsmâîl. Simâru’l-kulûb fî’l-mudâf ve’l-mensûb. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdulmelîk b. Muhammed b. İsmâîl. et-Temsîl ve’l-muhâdara. thk. Abdulfettâh Muhammed el-Hulv. Mısır: ed-Dâru’l-Arabiyye li’l-Kitâb, 2. Basım, 1981.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdulkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahyâ. 13 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretu’l-Meârifi’l-Usmâniyye, 1962.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Muzaffer Şemsuddîn Yûsuf b. Kizoğlu et-Turkî. Mirâtu’z-zamân fî tevârihi’l-a‘yân. thk. Rıdvân Mâmû vd. 23 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâle, 2013.
• Sûlî, Ebû Bekr Muhammed b. Yahyâ b. Abdillâh. Eş‘âru evlâdi’l-hulefâ’ ve ahbâruhum. Mısır: Matbaatu’s-Sâvî, 1936.
• Sûlî, Ebû Bekr Muhammed b. Yahyâ b. Abdillâh. el-Evrâk: kısmu ahbâri’ş-şuârâ. 3 Cilt. Kahire: Şirketu’l-Emel, 1425/2004.
• Suyûtî, Ebû’l-Fadl Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Târîhu’l-hulefâ’. thk. Hamdî ed-Demirtaş. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafâ el-Bâz, 2004.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmulî. Târîhu’r-rusul ve’l-mulûk. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Turâs, 2. Basım, 1387/1967.
• Talas, Muhammed Es‘ad. et-Terbiyetu ve’t-ta‘lîmu fî’l-İslâm. Kahire: Müessesetü’l-Hindâvî, 2012.
• Tenûhî, Ebû Alî el-Muhassin b. Alî b. Muhammed el-Kâdî. el-Ferec ba‘de’ş-şidde. thk. Abbûd eş-Şalcî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1978.
• Tenûhî, Ebû Alî el-Muhassin b. Alî b. Muhammed el-Kâdî. el-Mustecâd min fa‘lâti’l-ecvâd. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2005.
• Vâtvât, Ebû İshâk Burhânuddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ b. Alî. Gureru’l-hasâisi’l-vâdiha ve ureru’n-nekâi’l-fâdiha. thk. İbrâhîm Şemsuddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Veşşâ’, Ebû’t-Tayyib Muhammed b. Ahmed b. İshâk b. Yahyâ. el-Muveşşâ. thk. Kemâl Mustafâ. Mısır: Mektebetü’l-Hancî, 2. Basım, 1953.
• Ya‘kûbî, Ebû’l-‘Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâdıh. Târîhu’l-Ya‘kûbî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 6. Basım, 1995.
• Zebîdî, Ebû’l-Feyz Muhammed el-Murtadâ b. Muhammed. Tâcu’l-‘arûs. 40 Cilt. İskenderiyye: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Usmân. el-‘İber. thk. Ebû Hâcer Muhammed el-Saîd b. Besyûnî Zağlûl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayruddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris. el-A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.