Osmanlı Toplumunda “Ahlaksızlar”: Ondokuzuncu Yüzyıl Sonunda Osmanlı Ahlak Söyleminin Jeneolojisi

Yıl 2022, , 1 - 25, 30.06.2022

Süheyla Nil Mustafa

https://doi.org/10.55796/dusuncevetoplum.1127356

Öz

Tanzimat fermanı ile birlikte Osmanlı devleti Batılı devletlere benzer liberal bir yönetim rasyonalitesi benimsemeye başlamıştı. Yüzyıl dönemecinde yönetsel modernleşmesini ve merkezileşmesini artırmış olan Osmanlı devleti kamusal güvenlik ve nizamın sorumlusu haline gelmişti. Ancak, devletin bu ajandasına aykırı olarak hareket eden devlet memurlarının sayısı oldukça fazlaydı. 19. yüzyılın sonlarında devlet memurlarının ahlaksızlıklarına dair artan sayıda şikayetlere ve yargılamalara rastlanmaktadır. Bu çalışmada, modern Osmanlı devletinin benimsediği “vatandaş bireylerin ve toplumsal nüfusun iyileştirilmesi” şeklindeki liberal yönetim söyleminin şeceresi (jeneolojisi) incelenmektedir. Osmanlı toplumunda var olan geleneksel ahlaki söylemlerin, Osmanlı devletinin bu yeni yönetimsel liberal rasyonalitesini beyan eden söylemleri ile yan yana getirildiği ileri sürülmektedir. Araştırma, hegemonik söylemlerin tarihsel analizi için Foucault'nun uyguladığı jeneoloji metodolojisini kullanan tarihsel bir vaka çalışmasına dayanmaktadır. Osmanlı devlet memurlarının ahlaka aykırı tavır ve davranışları nedeniyle yargılandığı çeşitli davalar ele alınmış ve bu davalara ilişkin yürütülen hukuki ve idari süreçlerde devlet yazışmalarında kullanılan söylemler incelenmiştir. Çalışmada kullanılan veriler, İstanbul'daki Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nden elde edilen birincil arşiv kaynaklarından ve ayrıca ikincil kaynaklardan elde edilmiştir. Bu dönemde geleneksel ahlaki normları sabote eden “ahlaksız kabilinden memurlar,” toplumsal cinsiyet ve dine dayalı toplumsal ayrışmalara dikkat etmeyen memurlar ile meskûn mahallelerde alenen fuhuş yapan polis ve memurlardan oluşuyordu. Bu nedenle devlet aygıtı bu görevlilerin davranışlarını düzeltmek için cezai uygulamalara başvurmuş ve geleneksel mahalle ahlakını yeniden üreterek kamusal nizamı sağlamaya çalışmıştır. Son dönem Osmanlı toplumunda var olan ahlak söyleminin jenealojisini sunan bu çalışma, premodern dönem Osmanlı mahallesindeki ahlak rejiminin, toplumun ve vatandaşların güvenliği ve iyiliğine hizmet eden “iyi yönetim” odaklı modern yönetsel söylem ile bitiştirildiğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı devleti, Foucault, yönetsellik, mahalle, geleneksel ahlak, söylem

“Immorals” in Ottoman Society: Genealogy of the Ottoman Morality Discourse in Late Nineteenth-Century

Öz

Since the Tanzimat edict, the Ottoman state started to adopt liberal governmental rationality similar to the Western states. At the turn of the century, the Ottoman state, which had increased its administrative modernization and centralization, became responsible for public security and order. However, there was a great number of civil servants who acted contrary to this agenda of the state. In the late 19th century, there was an increasing number of complaints and trials regarding the immorality of state officials. This study examines the genealogy of the governmental discourse of good governance, that is to say, "enhancing the society as individual citizens and as a community" adopted by the modern Ottoman state. It is argued that the traditional moral discourses existing in the Ottoman society were juxtaposed with this new governmental liberal rationality of the Ottoman state in state discourses. The study is based on a historical case study that employs Foucault’s genealogical methodology for the historical analysis of hegemonic discourses. Various cases in which Ottoman state officials were prosecuted for their immoral manners and attitudes were discussed, and the discourses used in government correspondence during the legal and administrative processes carried out regarding these cases were examined. The data used in the study is retrieved from the primary archival sources obtained from the Prime Ministry’s Ottoman Archives in Istanbul and also from secondary sources. The study reveals that the category of "immoral officers" who challenged traditional moral norms consisted of state officials who ignored social distinctions based on gender and religion and policemen and officers who publicly engaged in prostitution in residential neighborhoods. Hence the state apparatus resorted to punitive practices to correct the behavior of these officers and tried to provide public order by reproducing the traditional morality of the neighborhood. In other words, the moral discourse of the neighborhood was juxtaposed with the citizen-based liberal administrative discourse that responded to public safety, public health, and the citizens’ demands. This study, which presents the genealogy of moral discourse in the late Ottoman society, reveals that the moral regime in the premodern period Ottoman neighborhood is combined with the modern administrative discourse focused on "good governance,” which serves the safety and well-being of the society and citizens.

Anahtar Kelimeler

Ottoman state, Foucault, governmentality, neighborhood, traditional morality, discourse

Kaynakça

• Ahmet Rasim. (2007). Fuhş-i atik. İstanbul: Avrupa Yakası Yayınları.
• Andersen, N. A. (2003). Discursive analytical strategies: Understanding Foucault, Koselleck, Laclau, Luhmann. Bristol: Policy Press.
• Brummett, P. (2000). Image and Imperialism in the Ottoman Revolutionary Press, 1908-1911. State University of New York Press.
• Çabuk, F. (2020). Osmanlı Devleti’nde memurların müdahil olduğu bazı fuhuş ve fahişe meseleleri üzerine bir değerlendirme (1833-1922). History Studies (13094688), 12 (4).
• Çetin, C. (2014). Osmanlı toplumunda mahalleden ihraç kararları ve tatbiki: Konya örneği (1645-1750). History Studies International Journal of History, 6 (6), 43–43. https://doi.org/10.9737/HISTORYS1470
• Çoban, H. (2020). Osmanlı Devleti sivil bürokrasisinde suç ve ceza (1892-1900) / Crime and punishment in the Ottoman State civil bureaucracy (1892-1900). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi.
• Deringil, S. (2002). İktidarın sembolleri ve ideoloji: II. Abdülhamit dönemi (1876-1909). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Duben, A. and Cem B. (2002). Istanbul households: Marriage, family and fertility, 1880-1940. Cambridge University Press.
• Düzbakar, Ö. (2003). Osmanlı döneminde mahalle ve işlevleri. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4 (5), 97-108 .
• Eldem, E., Goffman D. and Masters B. (1999). The Ottoman city between east and west: Aleppo, Izmir, and Istanbul. Cambridge University Press.
• Evren A. (2011). Osmanlı modernleşmesinin özgün noktası: Aydınlar. History Studies International Journal of History, 3(3), 37-47.
• Farge, A. (1995). Subversive words: Public opinion in eighteenth century France. Cambridge: Polity Press.
• Fortna, B. C. (2005). Mekteb-I Hümayun: Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde İslam, devlet ve eğitim. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Foucault, M. (1982). The subject and power. H. L. Dreyfus and P. Rabinow (ed.), in Michel Foucault: Beyond structuralism and hermeneutics. New York; London; Toronto; Sydney; Tokyo: Harvester Wheeatsheaf.
• Foucault, M. (1984)., Panopticism. P. Rabinow (ed.), in The Foucault reader. London: Penguin Books.
• Foucault, M. (1984b). The birth of the asylum. P. Rabinow (ed.), in The Foucault reader. London: Penguin Books.
• Foucault, M. (1984c). The right of death and power over life. Paul Rabinow (ed.), in The Foucault reader. London: Penguin Books.
• Foucault, M. (1984d). Truth and power. P. Rabinow (ed.), The Foucault reader. London: Penguin Books.
• Karpat, K. H. (2003). Osmanlı nüfusu (1830-1914) demografik ve sosyal özellikleri. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kırlı, C. (2008). Sultan ve kamuoyu: Osmanlı modernleşme sürecinde “havadis jurnalleri” (1840-1844). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Lemke, T. (2012). Foucault, governmentality, and critique. London : Routledge.
• Mardin, Ş. (1974). Super westernization in urban life in the Ottoman Empire in the last quarter of the nineteenth century. Leiden: Brill.
• Ortaylı, İ. (2010). Türkiye teşkilât ve idare tarihi. Ankara: Cedit Neşriyat Yayınları.
• Özbek, M. (2010). The regulation of prostitution in Beyoğlu (1875–1915). Middle Eastern Studies, 46(4), 555-568.
• Özbek, N. (2002). Osmanlı İmparatorluğu’nda sosyal devlet: Siyaset, iktidar ve meşruiyet, 1876-1914. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özcan, T. (2001). Osmanlı mahallesi sosyal kontrol ve kefalet sistemi. Marife, 1(1), 129-151.
• Pustu, Y. (2007). Osmanli-Türk devlet geleneğinde modernleştirici unsur olarak bürokratik elitler. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9(2), 197-214.
• Türkkan, H. (2020). Osmanlı taşrasında memur suçları (XIX. ve XX. yüzyıl Safranbolu örneği). Amme Idaresi Dergisi, 53(1).
• Quataert, D. (1987). Osmanlı Devleti'nde Avrupa iktisadi yayılımı ve direniş (1881-1908), Ankara: Yurt Yayınevi.
• Reyhan, C., & Halaçoğlu, E. B. (2021). Osmanlı basın-yayınında medeniyetçilik: II. Abdülhamit dönemi garbiyatçı söylemde ben-öteki ilişkisi ve kimlik inşası. Tarihyazımı, 3(2), 162-191.
• Uslu Kaya, B. (2017). Türk romanında safderun alafranga, ahlaksız züppe, kötücül entelektüel. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Archival Documents
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Zaptiye Nezareti Evrakı, 61/79. (1310.11.17) (1 Haziran 1893).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı Zaptiye Nezareti Maruzatı 12/38.(1311.Ra.27) (2 Nisan 1894)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Zaptiye Nezareti Evrakı, 70/23.(1311.5.25) (3 Aralık 1893).