1960’LI YILLARDA TÜRKİYE’DE İKTİDAR ve SİNEMA İLİŞKİLERİ

Yıl 2020, Cilt: 8 Sayı: 2, 1200 - 1233, 30.09.2020

Yalçın Lüleci

https://doi.org/10.19145/e-gifder.726314

Öz

Bu çalışmada 1960’lı yıllarda Türkiye’deki siyasal iktidar ile sinema arasındaki ilişkinin açıklanması amaçlanmıştır. 1960’lı yıllar siyasette olduğu gibi sinema alanında da bir dönüm noktasıdır. 27 Mayıs Askeri Darbesi ve sonrasında kabul edilen 1961 Anayasası, Türk siyasal hayatına olduğu gibi Türk sinemasına da önemli etkilerde bulunmuştur. Cumhuriyet döneminin ilk askeri darbesi olan 27 Mayıs, sivil siyaset üzerindeki askeri vesayet geleneğinin oluşmasına başlangıç teşkil etmesi bakımından Türk demokrasisi açısından olumsuz bir anlam ifade eder. Ancak bu darbe sonrasında hazırlanan 1961 Anayasası, 27 Mayıs’ın anti demokratik yapısına tezat olarak ve yürütmeyi kısıtlayıcı bazı özellikleri olmasına rağmen, siyaset tarihimizin görece en liberal anayasası olarak karşımıza çıkar. 61 Anayasası’nın özgürlükçü ilkeleri, o günlere kadar kendilerini ifade etmekte zorlanan Marksist, İslamcı ve Milliyetçi siyasal düşüncelere kendini gösterme imkânı tanır. Siyaset alanındaki bu filizlenme kültür-sanat alanında da kendini gösterir. Ancak bu özgürlük rüzgarından belki de en az nasiplenen sinema sanatı olmuştur; çünkü 1939 tarihli sansür nizamnamesi, önceki yıllardaki küçük değişikliklere rağmen hâlâ yürürlüktedir. Bu nizamnameye rağmen Türk sineması, ilk defa bu dönemde çeşitli siyasal ve sosyal problemleri eserlerine taşımış ve dünya ölçeğinde filmler üretmeye başlamıştır. Sinema alanında düzenlemeler yapılmasına dair çeşitli girişimler olmasına rağmen, bunlar başarılı olamamış, sinemacıları rahatlatan yaklaşımlar bireysel çabalardan öteye gidememiş, özellikle toplumsal sorunları dile getiren yönetmenler, sansürün baskısını üzerlerinde yoğun bir şekilde hissetmişlerdir. Disiplinler arası bir yaklaşımın benimsendiği bu çalışmada, ele alınan konu ve dönemin niteliği dolayısıyla tarihsel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Bu konuyla ilgili literatürün taranmasına ek olarak bazıları ilk defa burada yayınlanacak olan Film Kontrol Komisyonu raporlarına yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk Sineması, İktidar, 1960'lar

RELATIONS BETWEEN POWER AND CINEMA IN TURKEY DURING THE 1960s

Öz

This study aims to explain the relationship between political power and cinema during the 1960s, which is an important era for politics and cinema. May 27 Military Coup and the 1961 Constitution applied afterwards had significant impact on Turkish political life as well as Turkish cinema. As the first military coup in the Republican period, May 27 has a negative meaning in terms of Turkish democracy since it initiated the tradition of military tutelage over civil politics. However, the 1961 Constitution, which was prepared after the coup, appears as a relatively liberal constitution, despite the May 27’s anti-democratic and limited execution. Liberal principles of 1961 coup paved the way for Marxist, Islamist and Nationalist political ideas, which previously experienced difficulties in expression. This emergence on the political field is also reflected on the cultural and artistic field. Yet, cinema did not enjoy this liberal current sufficiently; since 1939 censor charter was still active despite minor changes in previous years. In spite of this charter, Turkish cinema reflected various political and social problems and produced world class films in this period. The initiatives to develop cinema were not successful and could not go beyond the personal efforts that relieved the cinema industry; as the directors who reflect the social problems felt the censoring pressure intensively. Due to the subject investigated and the characteristics of the period the methodology of the study that was conducted within an interdisciplinary approach, was the historical research method. Next to literature review the study contains some reports of the Film Control Commission, which are published in the current study for the first time

Anahtar Kelimeler

Turkish Cinema, Power, 1960s.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi Belgeleri
• CCA, 030.18.01-02-147-59-07.
• Telif Hakları Genel Müdürlüğü Arşivi (Merkez Film Kontrol Komisyonu Kararları)
• 1 Ekim 1960 tarih 174 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 174, Raf No: 1A010
• 8 Ağustos 1959 tarih 170 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 82, Raf No: 1A009
• 12 Aralık 1959 tarih 249 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 82, Raf No: 1A009
• 19 Ekim 1960 tarih ve 82 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 82, Raf No: 1A009
• 1 Nisan 1961 tarih ve 51 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 7, Raf No: 1A011
• 15 Nisan 1961 tarih ve 58 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 7, Raf No: 1A011
• 3 Haziran 1961 tarih ve 85 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 7, Raf No: 1A011
• 18 Ekim 1961 tarih ve 74 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 7, Raf No: 1A011
• 26 Ocak 1966 tarih ve 7 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 7, Raf No: 1A011
• 20 Mart 1962 tarih 23 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 34, Raf No: 1A12
• 3 Nisan 1962 tarih 34 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 34, Raf No: 1A12
• 8 Haziran 1963 tarih ve 141 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 81, Raf No: 1B004
• 29 Ağustos 1963 tarih ve 80 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 81, Raf No: 1B004
• 3 Eylül 1963 tarih ve 81 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 81, Raf No: 1B004
• 22 Haziran 1963 tarih ve 153 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 134, Raf No: 1B004
• 13 Temmuz 1963 tarih ve 193 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 134, Raf No: 1B004
• 19 Kasım 1963 tarih ve 134 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 134, Raf No: 1B004
• 21 Kasım 1964 tarih ve 320 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 49, Raf No: 1B010
• 30 Nisan 1965 tarih 49 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 49, Raf No: 1B010
• 13 Temmuz 1965 tarih 89 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 49, Raf No: 1B010
• 23 Temmuz 1965 tarih 91 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 49, Raf No: 1B010
• 25 Haziran 1965 tarih 172 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 10, Raf No: 1B012
• 8 Şubat 1966 tarih 10 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 10, Raf No: 1B012
• Kitap ve Makaleler
• ABADAN, Nermin (1969). Liderler ve Sembolleri, Milliyet, 16 Ağustos 1969, 2.; http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/Ara.aspx?araKelime=süleyman%20demirel%20sinema%20film&isAdv=false Erişim Tarihi: 25-08-2019.
• AHMAD, Feroz (2007). Modern Türkiye’nin Oluşumu (6. Baskı). İstanbul: Kaynak Yayınları.
• ALICI, Birgül (2016). Altmışlı Yıllarda Alternatif Bir Örgütlenme: Türk Sinematek Derneği. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (ERZSOSDE), IX-II: 191-214.
• Ankara Halkı Göğsüne Orgeneral C. Gürsel’in Resmini Takıp Dolaştı, Milliyet, 30-5-1960, 4.; http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/Ara.aspx?araKelime=cemal%20gürsel%20sinema%20film&isAdv=false Erişim Tarihi: 25-08-2019.
• ATAMAN, Afif (2013). Türk Sinemasında Sansür ve Etkileri. (Yayınlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi). Dan. Sami Şekeroğlu, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sinema-Tv Anasanat Dalı Sinema-Tv Programı.
• BARAN, Evin Sevgi (2018). Bir Direniş Biçimi Olarak Sinema. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Dan. Ayça Gelgeç Bakacak, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı.
• BAŞGÜNEY, Hakkı (2009). Türk Sinematek Derneği -Türkiye’de Sinema ve Politik Tartışma. İstanbul: Libra Kitap.
• BEYOĞLU, Süleyman (2014). Türkiye’nin Dış Politikası (1923-2000), Modern Türkiye Tarihi, Ed. Süleyman Beyoğlu, Ali Satan, İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınevi.
• BOSTAN, Mesut (2020). “Popülist Akıl” Kavramı Çerçevesinde 1960’lar Türk Sinemasında İdeoloji. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Dan: Fatime Neşe Kaplan İlhan, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Radyo Televizyon ve Sinema Anabilim Dalı İletişim Bilimleri Bilim Dalı.
• BOZTEPE, Veli (2007). 1960 ve 1980 Askeri Darbelerinin Türk Siyasal Sinemasına Etkileri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Dan: Şükran Esen, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İletişim Bilimleri Anabilim Dalı Radyo Televizyon Bilim Dalı.
• CANTEK, Levent (2008). Cumhuriyetin Buluğ Çağı. İstanbul: İletişim Yayınları.
• COŞKUN, Esin (2009). Türk Sinemasında Akım Araştırması. Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Çoban Sülü Süleyman Demirel Belgeseli, (1969). Yönetmen: Turgut İnangiray, Arda Film. https://www.youtube.com/watch?v=XtoYD2SEq68&t=40s Erişim Tarihi: 22-01-2020.
• DALDAL, Aslı (2005). 1960 Darbesi ve Türk Sinemasında Toplumsal Gerçekçilik. İstanbul: Homer Kitabevi.
• DİRİKLİK, Salih (1995). Flesbek. Cilt:1, İstanbul: Sögüt Ofset.
• ERASLAN, Cezmi (2005). Atatürk’ten Sonra Türkiye’nin İç Politikası. Türkiye Cumhuriyeti Tarihi. Cilt:2, Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi.
• ERKSAN, Metin (1967). Ben Kopyayı Sevmem. Milliyet, Röp: Altan Demirkol, 31 Ekim, 6.; http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/Ara.aspx?araKelime=cemal%20gürsel%20sinema%20film&isAdv=false Erişim Tarihi: 25-08-2019.
• ERUS, Zeynep Çetin (2015). Genç Sinema ve Devrimci Sinema Hareketleri, İstanbul: Es Yayınları.
• ESEN, Şükran Kuyucak (2016). Türk Sinemasının Kilometre Taşları (3. Baskı). İstanbul: Agora Kitaplığı.
• EVREN, Burçak (2003). Yeşilçam ve İnanç Sineması. Antrakt. Sayı: 72, Eylül.
• FİNDLEY, Carter V. (2012). Modern Türkiye Tarihi. (2. Baskı). Çev. Güneş Ayas, İstanbul: Timaş Yayınları.
• GÜÇHAN, Gülseren (1992). Toplumsal Değişme ve Türk Sineması. Ankara: İmge Kitabevi.
• GÜRDAŞ, Bora (2017). Altmışlı Yıllarda Sanat Ortamı. Türkiye’nin 1960’lı Yılları. Haz. Mete Kaan Kaynar, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Gürsel “köy gerçekleri acıdır,, dedi. Vatan, 18-3-1962, 1,7. Gürsel, “Yılanların öcü,, adlı eseri övdü. Milliyet, 18-3-1962, s.1,7.; http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/GununYayinlari/LiDu4KuxTs_x2B_7SdekWrNcGQ_x3D__x3D_ Erişim Tarihi: 15-02-2020.
• GÜZEL, A. Cem (2001). Üçüncü Sinema, 60’lı Yıllar ve Sinemamız. Türk Film Araştırmalarında Yeni Yönelimler 2, Yay. Haz. Deniz Derman, Der. Övgü Gökçe, İstanbul: Bağlam Yayınları.
• HAKAN, Fikret (2016). Türk Sinema Tarihi. Der. Nigar Pösteki, İstanbul: İnkılâp Kitabevi
• Hükümetler-Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri. Cilt: 3, (20 Kasım 1961-27 Ekim 1965), (2013). Haz. İrfan Neziroğlu, Tuncer Yılmaz, Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı Yayınları.
• Hükümetler-Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri. Cilt: 4, (27 Ekim 1965-26 Mart 1971), (2013). Haz. İrfan Neziroğlu, Tuncer Yılmaz, Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı Yayınları.
• İNANOĞLU, Türker (2018). 5’inci Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay Yumurcak hayranıydı. Milliyet, Röp: Nil Soysal, 8 Nisan; https://www.sozcu.com.tr/2018/gundem/5inci-cumhurbaskani-cevdet-sunay-yumurcak-hayraniydi-2337443/ Erişim Tarihi: 23-12-2019.
• KARADOĞAN, Ali (2018). Modernist Estetik Türkiye’de Sanat Sineması Tarihine Giriş (1896-2000). Ankara: De Ki Basım Yayım Ltd. Şti.
• KARAHANOĞLU, Işıl (2007). 1950 – 1970 Yılları Arasında Türk Sinemasının Temel Özelliklerinin Oluşmasını Sağlayan Toplumsal, Ekonomik, Siyasi, Kültürel Etkenler ve Bunların Türk Sinema Tarihindeki Yeri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Dan. Sami Şekeroğlu, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sinema Tv Ana Sanat Dalı Sinema Tv Programı.
• KARPAT, Kemal (2015). Osmanlı’dan Günümüze Asker ve Siyaset. (2. Baskı). İstanbul: Timaş Yayınları.
• KARPAT, Kemal H. (2012). Kısa Türkiye Tarihi (1800-2012). Yayına Haz. Güneş Ayas, İstanbul: Timaş Yayınları.
• KAYALI, Kurtuluş (2015). Ordu ve Siyaset 27 Mayıs – 12 Mart. (6. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• KAYNAR, Mete Kaan (2017). 1960-1970 Yılları Arası Kurulan Hükümetler ve Bakanlar Kurulu Listesi. Türkiye’nin 1960’lı Yılları. Haz. Mete Kaan Kaynar, İstanbul: İletişim Yayınları.
• KIREL, Serpil (2005). Yeşilçam Öykü Sineması. İstanbul: Babil Yayınları.
• LÜLECİ, Yalçın (2008). Türk Sineması ve Din, İstanbul: Es Yayınları.
• LÜLECİ, Yalçın (2016). 27 Mayıs ve 12 Eylül Askeri Darbelerinin Türk Sinema Sektörüne Etkileri. Muhafazakâr Düşünce, Yıl: 13, Sayı:49, Eylül-Aralık, 183-208.
• LÜLECİ, Yalçın (2018). Erken Cumhuriyet Döneminde Atatürk ve CHP’nin Sinema Politikası. Türkiye İletişim Araştırmaları Dergisi. Sayı: 31, Aralık, 222-248.
• MAKTAV, Hilmi (2013). Türkiye Sinemasında Tarih ve Siyaset. İstanbul: Agora Kitaplığı.
• ONARAN, Âlim Şerif (1968). Sinematoğrafik Hürriyet. Ankara: İçişleri Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayınları, No: 2.
• ÖZGÜÇ, Agâh (1976). Türk Sineması Sansür Dosyası. Koza Yayınları.
• PAMUK, Şevket (2014). Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi. (3. Baskı). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• REFİĞ, Halit (2009). Ulusal Sinema Kavgası, (2. Baskı), İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Resmî Gazete, 31 Temmuz 1939 Pazartesi, Sayı: 4272, Kararname no: 2/11551, Kararname Tarihi: 19 Temmuz 1939.
• SCOGNAMILLO, Giovanni (2011). Giovanni Scognamillo’nun Gözüyle Yeşilçam. Haz. Barış Saydam, İstanbul: Küre Yayınları.
• SEÇKİN, Aylin (2009). Türkiye’deki Kültür Politikalarının Ekonomi Politiği. Türkiye’de Kültür Politikalarına Giriş. Der. Serhan Ada, H. Ayça İnce, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• SİM, Şükrü (2009). Türk Sinema Tarihi'nde İlk Üçleme, Metin Erksan'dan Mülkiyet Üçlemesi: “Yılanların Öcü”, “Susuz Yaz”, “Kuyu”. İstanbul Aydın Üniversitesi Dergisi, Yıl:1, Sayı: 3, 171-196.; https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/319291 Erişim Tarihi: 02-02-2020.
• ŞEKER, Kadir (2006). İnönü Dönemi Kültür Hayatı (1938-1950). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• TİKVEŞ, Özkan (1968). Mukayeseli Hukukta ve Türk Hukukunda Sinema Filmlerinin Sansürü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Türk Sinemasının Teşkilatlanmasına Dair Ön Rapor. (2019). Türk Sineması Hakkında Raporlar, Ed. Ali Karadoğan, Ankara: De Ki Basım Yayım Ltd. Şti.
• UÇAKAN, Mesut (1977). Türk Sinemasında İdeoloji. İstanbul: Düşünce Yayınları.
• ÜNSALDI, Levent (2008). Türkiye’de Asker ve Siyaset, Çev. Orçun Türkay, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• YANIK, Aybars; BORA, Tanıl (2017). Altmışlı Yıllarda Türkiye’nin Siyasî Düşünce Hayatı. Türkiye’nin 1960’lı Yılları. Haz. Mete Kaan Kaynar, İstanbul: İletişim Yayınları.
• YAVUZKANAT, Mustafa Selçuk (2010). “Türk Sinemasının İstatistiksel Analizi ve Devlet Desteğinin Sektöre Etkisi”, Uzmanlık Tezi, Dan. Nejat Gökçe, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Personel Dairesi Başkanlığı.
• YAYLAGÜL, Levent (2018). Sinema Toplum Siyaset. Ankara: Dipnot Yayınları.
• YENEN, İbrahim (2012). Türk Sinemasında İslam(cılık) Pratiği: Milli Sinema Örneği. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi. Cilt: 1, Sayı: 3. http://www.itobiad.com/tr/download/article-file/92735 Erişim Tarihi: 23-12-2019.
• Yücel Çakmaklı ile Millî Sinema Üzerine, 28 Ocak 2004, (2008). Notlar 8, İstanbul: Bilim Sanat Vakfı. https://www.bisav.org.tr/userfiles/yayinlar/NOTLAR_8.pdf Erişim Tarihi: 29-12-2019.
• ZÜRCHER, Erik Jan (2006). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. (20. Baskı). Çev. Yasemin Saner Gönen, İstanbul: İletişim Yayınları.