Terminoloji, Tanım ve Tasnif Bağlamında Atasözleri Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 1, 8 - 23, 03.05.2025

Sinan Yaman

https://doi.org/10.31451/ejatd.1594404

Öz

Halk edebiyatının konuşmalık türlerinden biri olan atasözleri, toplumun köklü tarihini, dünya görüşünü, geleneklerini, göreneklerini ve değerlerini etkili bir şekilde yansıtan dil unsurlarıdır. Yüzyılların imbiğinden geçerek anlam kazanan bu ifadelerin, kişiler arası iletişimde oldukça önemli bir görevi vardır. Atasözleri, doğası gereği deyim, klişe, slogan, deyiş, Velerizm gibi kavramlarla girift bir ilişki içerisindedir. Atasözünün bu yapısı terim, tanım ve tasnif bağlamında ele alınırken bazı zorluklar çıkarmaktadır. Bu durum, atasözlerinin hangi bilim dalı tarafından inceleneceği hususunu da beraberinde getirmektedir. Atasözlerinin, atasözü bilimi (paremiyoloji) veya deyim bilimi tarafından incelenmesi gerektiği farklı bilim insanları tarafından öne sürülür. 1931 yılından beri süregelen ve çözüme kavuşturulamayan bu tartışmalar, bilim insanlarını asıl odak noktasından uzaklaştırarak atasözü araştırmalarına olumsuz etki etmektedir. Bu çalışmada, atasözü üzerine ortaya konulan önemli terim, tanım ve tasnifler yabancı ve Türkçe çalışmalar dâhilinde ele alınmış, tespit edilen farklı görüş ve yaklaşımlar incelenmiştir. Bu görüş ve yaklaşımlar üzerine genel bir değerlendirmenin yapıldığı çalışmada, bu türün bütüncül bir tanımı da yapılmıştır. Sonuç olarak, dilde etkin bir şekilde kullanılan ve çağlar boyunca şekillenen atasözlerinin kapsamlı bir veri ve inceleme alanına sahip olduğu, kavramsal çerçevesinin oluşturulması için disiplinler arası bir yaklaşımla yeniden ele alınmasının ve bu bilim dalının sınırlarının çizilmesinin gerekli olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Atasözleri , Türk Atasözleri , Tanım , Tasnif , Terminoloji

An Evaluation on The Proverbs in The Context of Terminology, Definition and Classifıcation

Öz

Proverbs, one of the speech genres of folk literature, are elements of language that effectively reflect the deep-rooted history, world view, traditions, customs and values of the society. These expressions, which have gained meaning through centuries, have a very important role in interpersonal communication. Proverbs, by their nature, are in an intricate relationship with concepts such as idiom, cliché, slogan, saying and Wellerism. This structure of proverbs creates some difficulties when they are handled in the context of term, definition and classification. This situation brings along the issue of which branch of science will analyse proverbs. Different scholars argue that proverbs should be analysed by the science of proverbs (paremiology) or the phraseology. Since 1931, these ongoing and unresolved debates have had a negative impact on proverb research by distracting scholars from the main focus. In this study, important terms, definitions and classifications on proverbs are discussed within the scope of foreign and Turkish studies, and different views and approaches are analysed. In this study, in which a general evaluation of these views and approaches is made, a holistic definition of this genre is also made. As a result, it has been determined that proverbs, which have been used effectively in language and shaped throughout the ages, have a comprehensive data and field of study, and that it is necessary to reconsider them with an interdisciplinary approach in order to create a conceptual framework and to draw the boundaries of this branch of science.

Anahtar Kelimeler

Proverbs , Turkish Proverbs , Definition , Classification , Terminology

Kaynakça

• Aça, M., 2011. Tıva atasözleri, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, (12): 29-50.
• Akalın, Ş. H. (Ed.), Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Aksoy, Ö. A., 1989. Atasözleri ve deyimler sözlüğü 1: Atasözleri sözlüğü. İnkılâp Kitabevi, İstanbul.
• Aksu, B. T., Akalın, Ş. H., Toparlı R., 2022. Türk Atasözleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Aktaş, E., 2020. Hakas Atasözleri. Kömen Yayınları, Konya.
• Akün, Ö. F., 1989. Ahmed Vefik Paşa. Sayfa: 143-157, TDV İslâm Ansiklopedisi. Cilt: 2., Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Albayrak, N., 2009. Türkiye Türkçesinde Atasözleri. Kapı Yayınları, İstanbul.
• Amosova, N. N., 1989. Basics of English Phraseology. Prosveshenie, Leningrad.
• Ban Gu, 1970. Hanshu. Zhonghua Shuju, Beijing.
• Bozkaplan, Ş. A., 2004. Atasözlerinin yapı ve işleyiş biçimlerine ilişkin bir örnekleme modeli, Düzenleyen: Türk Dil Kurumu, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, Ankara.
• Bozok, E., 2021. Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Tekrarlı Atasözleri. Gazi Kitabevi, Ankara.
• Böler, T., 2022. Kitâb-ı Atalar [Sözi]. Kesit, İstanbul.
• Caferoğlu, A., 1930. Orhun abidelerinde atalar sözü, Halk Bilgisi Haberleri, 1 (3): 13-14.
• Cruse, A., 2004. Meaning in language: An Introduction to Semantics and Pragmatics. Oxford University Press, Oxford.
• Çelik Şavk, Ü., 2018. Kırgız Atasözleri. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Çobanoğlu, Ö., 2004. Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• Çotuksöken, Y., 2004. Türkçe Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. Toroslu Kitaplığı, İstanbul.
• Dal, V. İ., 1862. Пословицы русского народа (Proverbs of Russian people). Moscow.
• Diez, H. F. von, 2018. Oğuz Tepegöz’ü/Dede Korkut Oğuznameleri ve atalar sözü üzerine ilk çalışmalar. Çeviren: Hasan Güneş, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Dilçin, D., 2000. Edebiyatımızda Atasözleri. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Doğan, L., 2020. Uygur Atasözleri. Paradigma Akademi Yayınları, Çanakkale.
• Dundes, A.,1994. In the structure of the proverb // The wisdom of many. Essays on the proverb. / Ed. by Mieder, W.; Dundes, A. The University of Wisconsin Press, Wisconsin.
• Durmuş, İ., 2000. İrsâl-i mesel. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/450-451. TDV Yayınları, İstanbul.
• Durmuş, İ., 2004. Mesel. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/293-297. TDV Yayınları, İstanbul.
• Durmuş, O., 2023. Modern Çuvaş paremiyolojisinin doğuşu ve İvan Yurkin’in derlemesi. İdil Ural Araştırmaları Dergisi, 5(2): 179-204.
• Elçin, Ş., 1997. Halk Edebiyatı Araştırmaları - II. Akçağ, Ankara.
• Ercilasun, A. B., 2016. Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. Dergâh, İstanbul.
• Ercilasun, A. B., 2020. Dîvânu Lugâgi-t-Türk’teki Şiirler ve Atasözleri. Bilge Kültür Sanat, İstanbul.
• Erdal, C., 2019. ‘Bir kurt kaybedilir, bin koyun kaçar’ ilk Türk atasözü örneği olabilir mi?. Sayfa: 503-505, Editör: Esma Şimşek, Toroslardan Tanrı dağlarına Türk halk biliminin ulu çınarı Prof. Dr. Ali Berat Alptekin armağanı. Kömen, Konya. Erşahin, İ.,2005. Halk Kültürü ve Edebiyatı Sözlüğü. Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Gevorgyan, K., 2009. On the Cultural peculiarities of proverbs and their classification. Armenian Folia Anglistka, 5 (1-2 (6)): 214-219.
• Gökkaya, R., 2023. Tuhfetü’l- İsmet kimin eseri? XVIII. Asırda yazılan bir Pend-nâme şerhi üzerine tetkik. 8. Uluslararası Başkent Sosyal ve Beşeri Bilimler Kongresi, Ankara.
• Guliyeva, K. V., 2016. Different approaches to the objects of phraseology in linguistics. International Journal of English Linguistics, 6 (4): 104-111.
• Gül, B., 2010. Moğol Atasözleri. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara.
• Gül, R., 2008. Dede Korkut hikâyelerinde söz kalıpları. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, (10): 100-105.
• Gürsu, U., 2017. Kazak Atasözleri. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Honeck, R. P., 1997. A Proverb in mind. The Cognitive Science of Proverbial Wit and Wisdom. Lawrence Erlbaum Associates Publishers, New Jersey.
• Hornby, A. S., 2006. Oxford Advanced Learner's Dictionary of Current English. Oxford University Publishing, Oxford.
• Hrisztova-Gotthardt, H. & Aleksa Varga, M. (eds.), 2014. Introduction to paremiology. A Comprehensive guide to proverb studies. De Gruyter, Berlin.
• Hünerli, B. ve Aktaş, E., 2021. Kırımçak Atasözleri (İnceleme-Metin). Paradigma Akademi Yayınları, Çanakkale.
• Hünerli, B. ve Arnaut, T., 2021. Gagauz Atasözleri. Paradigma Akademi Yayınları, Çanakkale.
• İbrahim Şinâsî, 1870. Durûb-ı emsâl-i Osmâniyye. Tasvir-i Efkâr Matbaası, İstanbul.
• Karahan, A., 2020. Tonyukuk yazıtında atasözleri ve deyimler, Atasözleri ve Deyimler Üzerine İncelemeler. Sayfa: 31-50, Editör: Mücahit Akkuş, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Kaya, D., 2014. Türk Dünyası Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Kavramları ve Terimleri Sözlüğü. Akçağ Yayınları, Ankara.
• Knappe, G., 2004. Idioms and Fixed Expressions in English Language Study Before 1800. Peter Lang.
• Korkmaz, H., 2007. Dîvânü Lugati't-Türk'teki Atasözlerinin Anlambilimsel Açıdan Değerlendirilmesi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 292 sayfa, Samsun.
• Kunin, A.V.,1996. Kurs Frazeologii Angliyskogo Yazyka. Vishaya shkola, Moskva.
• Kuusi, M., 1957. Parömiologische betrachtungen. FF Communications, Helsinki.
• Kuusi, M., 1966. Ein vorschlag für die derminologie der parömiologischen strukturanalyse. Proverbium 5: 97-104.
• Kuusi, M., 1974. Tiefenstruktur und oberflächenstruktur in der parömiologie. Proverbium, 23: 920–928.
• Kuusi, M.,1972. Towards an international type-system of proverbs. Proverbium 19: 699-735.
• Lauhakangas, O., 2001. Matti Kuusi International Type System of Proverbs. FF communications no. 275. Academia Scientiarum Fennica, Helsinki.
• Lewis, C. T., Short, C., 1879. A Latin Dictionary. Clarendon Press, Oxford.
• Liddell, H. G., Scott, R., 1940. A Greek-English Lexicon. Clarendon Press, Oxford.
• Meider, W., 1997. Modern paremiology in retrospect and prospect. Paremia, 6: 399-416.
• Mieder, W., 2004. Proverbs. A Handbook. Greenwood Press, Westport, Connecticut.
• Norrick, N.R., 1985. How Proverbs Mean: Semantic Studies İn English Proverbs. Moutob Publishing, London.
• Oy, A., 1956. Dede Korkut’ta atasözleri I, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 61: 39-41.
• Oy, A., 1957. Dede Korkut’ta atasözleri II, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 65: 266-272.
• Oy, A., 1972. Tarih boyunca Türk atasözleri. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Oy, A., 1991. Atasözü. TDV İslam Ansiklopedisi. Cilt 4:44-46, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Özön, M. N., 1956. Türk Ata Sözleri. İnkılâp Kitabevi, İstanbul.
• Öztürk, Ö., 2009. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları, Ankara.
• Pala, İ., 2000. İrsal-i Mesel. DİA, XXII, İSAM, İstanbul.
• Parlatır, İ., 2008. Atasözleri. Yargı Yayınları, Ankara.
• Paşalıoğlu, C., 2018. Hekimlikten sözlükçülüğe uzanan bir yaşam: Vladimir Dal. Sayfa: 15-36, Editörler; Zeynep Bağlan Özer, Fatih Yapıcı, Şekip Aktay, Bilim ve insan: Şahsiyetini inşa edenler. Gazi Kitabevi, Ankara.
• Peck, H. T., (ed), 1898. Harper's Dictionary of Classical Antiquities. Harper & Brothers, New York.
• Permyakov, G. L., 1968. Izbrannye Poslovitsy i Pogovorki Narodov Vostoka. Nauka, Moskva. Nauka.
• Permyakov, G. L., 1979. From Proverb to Folk-tale: Notes on the General Theory of Cliché. Moskva. Nauka.
• Soykut, İ. H., 1974. Türk Atalar Sözü Hazinesi. Ülker Yayınları, İstanbul.
• Summers, D., 1998. Longman Dictionary of English Language and Culture. Addison Wesley Longman, Harlow.
• Şeylan, A., 2016. Müstekîmzâde Süleymân Sâdeddîn’in Durûb-ı Emsâl adlı eserinin ışığında atasözlerinin târihî seyri ile eserdeki atasözlerinin tespiti ve tasnifi. BUJSS Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9/1: 72-101.
• Tan, N., 2017. Paremiyoloji (atasözleri Bilimi), fraziyoloji (deyim bilimi) çerçevesinde Türkiye’de yayımlanmış atasözü ve deyim sözlüklerini kısa bir değerlendirme. Nurettin Albayrak’ı Anma Toplantısı 29-30 Mart 2017. İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, İstanbul.
• Tavkul, U., 2002. Karaçay-Malkar Atasözleri. T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara.
• Taylor, A & Whiting, B. J., 1958. A Dictionary of American Proverbs and Proverbial Phrases, 1820-1880. Harvard University Press. Taylor, A., 1931. The Proverb. Harvard University Press, Cambridge, Ma.
• Taylor, A., 1962. The Proverb and an Index to “The Proverb”. Folklor Associates.
• Taylor, J., 2005. The Sumerian proverb collections. Revue d’Assyriologie et d’archéologie Orientale, 99: 13–38.
• Tekezâde Mehmet Sâid, 1895. Durûb-ı Emsâl-i Türkiyye (Atalar Sözü). Kasbar Matbaası, İstanbul.
• Tiraş, Y. C., Ertürk, H. İ., 2016. Dede Korkut Kitabında geçen atasözlerinin anlamsal incelemesi ve Türkiye Türkçesindeki eş anlamlıları, Journal of Turkish Language and Literature, 2 (4), 135-150.
• Trench, R. C., 1853. On the Lessons in Proverbs. Being The 6 substance of Lectures Delivered to Young Men’s Societies At Portsmouth And Elsewhere. Redfield, New York.
• Ulusoy Aranyosi, E., 2010. Atasözü neydi, ne oldu?. Millî Folklor,11(88): 5–15.
• Ünal, M., 2015. Hıfzî’nin 16. yüzyılda yazdığı atasözleri derlemesi: Manzûme-i durûb-ı emsâl. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (35): 101-126.
• Velet İ., 1936. Atalar Sözü. Devlet Basımevi, İstanbul.
• Yaman, S., 2023. Türk Masalları ve Holbek Yöntemi. Grafiker Yayınları, Ankara.
• Yastı, M., 2016. Derleme Sözlüğü’nde geçen atasözü, bilmece, hikâye ve masal türlerinin adlandırılma şekilleri ve kökenleri üzerine bir değerlendirme. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (39): 213-227.
• Yaylağan, N., 2015. Orhan Kemal'in hikâye ve romanlarındaki atasözlerinin tasnifi. Journal of Turkish Studies, 10 (4): 941-964.
• Yoldaşev, İ. & Gümüş, M., 1995. Türkçe Açıklamalı Özbek Atasözleri. Engin Yayınları, Ankara.
• Yuasa, K., 1891. A Classification of the Solomonic proverbs. The Old and New Testament Student, 13 (3): 147–153.
• Yurtbaşı, M., 2012. Sınıflandırılmış Atasözleri Sözlüğü. Excellence Publishing, İstanbul.
• Yüce, N., 2012. İ. Hilmi SOYKUT, Türk Atalar sözü hazinesi. Journal of Turkish Language and Literature, 22: 294-297.
• Zhukov, V., 1966. Slovar’ Russkikh poslovits i pogovorok. Sovetskaya Ensiklopediya, Moskva.
• Sanal Kaynaklar
• URL-1- Adage, https://www.britannica.com/dictionary /adage (Ziyaret tarihi: 11/11/ 2024).
• URL-2-Sayings, https://dictionary.cambridge.org/us/ dictionary/english/saying (Ziyaret tarihi: 11/11/ 2024).
• URL-3 Cliché, https://www.britannica.com/dictionary /cliche (Ziyaret tarihi: 11/11/ 2024).
• URl-4- Proverb, http://www.britannica.com/proverb (Ziyaret tarihi: 11/11/ 2024).
• URL-5-Proverb, https://www.infoplease.com/ encyclopedia/arts/language/lit-terms/proverb (Ziyaret tarihi: 11/11/ 2024).