Sözlük Tarifleri Üzerine İnceleme: “Bir” Kelimesi Örneği

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 2, 134 - 139, 27.08.2025

Furkan Kadir Topçu , Mustafa S. Kaçalin

https://doi.org/10.31451/ejatd.1719209

Öz

Kelimelerin kaydedilmesi, açıklanması, tarif edilmesi, anlaşılır hâle getirilmesi sözlükler vasıtasıyla yapılır. Dilde mühim bir yere sahip olan sözlüklerin meydana getirilmesi temel dil çalışmalarındandır. Sözlük biliminin mühim konularından biri, kelimelerin nasıl tarif edileceği konusudur. Tarif türleri, tarifte neyin tarif edildiği ile ilgilidir. Tarif yöntemleri ise tarifte yapılmağa çalışılan, yani tarifin maksadının gerçekleştirilebilmesi için hangi yöntemin benimseneceğini ifade eder. Bu çalışmanın maksadı; TDK Türkçe Sözlük’teki tarif problemlerini tespit edip “bir” kelimesini incelemektir. Çalışmanın maksadı doğrultusunda şu hedefler belirlenmiştir: 1. Türkçe Sözlük’teki tarif problemlerini belirlemek, 2. “Bir” kelimesini incelemek ve tarifini yapmak. Bu çalışmanın araştırma sorusu; “Türkçe Sözlük’teki tarif problemleri nelerdir; “bir” kelimesinin tarifi nasıl yapılabilir?” şeklinde belirlenmiştir. Çalışma nitel araştırma deseninde gerçekleştirilmiştir. TDK Türkçe Sözlük taranarak tespitler yapılmış, yapılan tespitler listelenmiştir. Çalışmada “bir” kelimesinin temel anlamından hareketle karşılaştırmalı bir inceleme yapılmıştır. Yapılan araştırmada “bir” kelimesinin sayıların ilki, en küçüğü gibi anlamlara geldiği görülmektedir. Gündelik kullanımda ise sıklıkla “tek”in yerine kullanılmaktadır. Birbirilerinin yerine kullanılmakla birlikte incelenen örneklerde görüldüğü üzere anlam farkları mevcuttur. “Bir” kelimesi sayıların ilkini ifade etmekle birlikte sonrasındaki sayıları da ifade etmektedir. Dolayısıyla “bir”in varlığı beraberinde çokluğu getirir. “Tek” kelimesinde ise böyle bir durum yoktur. Aksine yalnız bir varlığı ifade etmektedir. Buradan hareketle “bir” kelimesi için bir tarif teklif edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sayı İsimleri , Bir , Tarif , Türkçe Sözlük

Study on Dictionary Definitions: Example of The Word “One”

Öz

The recording, explanation, description and comprehension of words are done through dictionaries. The creation of dictionaries, which have an important place in the language, is one of the basic language studies. One of the most important issues of lexicography is how to describe words. The purpose of this study is to determine the description problems in the Turkish Dictionary and examine the word “bir”. The following objectives have been determined in line with the purpose of the study: 1. To determine the description problems in the Turkish Dictionary, 2. To examine the word “bir” and make its definition. The research question of this study is; “What are the description problems in the Turkish Dictionary; How can the word “bir” be defined?” The study was carried out in a qualitative research design. Determinations were made by scanning the Turkish Dictionary, and the determinations made were listed. In the study, a comparative analysis was made based on the basic meaning of the word "one". In the research conducted, it is seen that the word “bir” means the first and smallest of numbers. In daily use, it is often used instead of “tek”. Although they are used interchangeably, as seen in the examples examined, there are differences in meaning. The word “one” expresses the first of the numbers, but also the numbers that follow. Therefore, the existence of “one” brings with it multiplicity. However, there is no such situation in the word “one”. On the contrary, it expresses only one existence. Based on this, a definition for the word “one” has been proposed.

Anahtar Kelimeler

Number Names , One , Definition , Turkish Dictionary

Kaynakça

• Akaslan, Talat : Bir Belirteni Üzerine Gözlemler, Dil Dergisi, Ankara 1999 (Aralık), 86. Sayı 5-19. Ss
• Altayca-Türkçe Sözlük : N. A. Baskakov ile T. M., 1999. Toşçakova’nın Oyrotsko-Russkiy Slovar’ından Genişletilmiş. Türk Dil Kurumu, 41 s., Ankara..
• Altıntop, M., 2019. Sözlükbirimlerin Tanımlanması Açısından İlköğretim Türkçe Sözlükleri. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Feyza Tokat, 228 Sayfa, Pamukkale.
• Aydın, N., 2013. Büyük Sümerce Sözlük. Türk Dil Kurumu, ISBN: 978-975-16-2609-7, 87-149 Sayfa, Ankara.
• Baader, F., 2003. The Description Logic Handbook. Cambridge University Press, ISBN: 9780511711787, 47-104 Pages, New York
• Basatemur, A., 2013. Sözlükbirimlerin Tanımlanması Bağlamında Türkçe Sözlüklerin Karşılaştırılması. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Erdoğan Boz, 280 Sayfa, Eskişehir.
• Bentley, P. J., 2011. Sayılar Kitabı. NTV Yayınları, 17 Sayfa, İstanbul.
• Doğan, M., 2008. Büyük Türkçe Sözlük. Gerçek Hayat, ISBN: 9786054653249, 167 Sayfa, İstanbul.
• Dohman, Ü., 2021. Rus Sözlükbilimi: Kuramlar ve Uygulamalar. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Danışman: Zeynep Bağlan Özer, 502 Sayfa, Ankara.
• Fuertes-Olivera, P. A., 2018. The Routledge Handbook of Lexicography. Routledge Press, ISBN: 9781032096261, 838 Pages, London.
• Girişen, N., 2019. Terminolojide Tanım Tipolojisi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Danışman: Erdoğan Boz, 315 Sayfa, Eskişehir.
• Gökter Gençer, B. 2018. Türkçe Sözlük’teki Analitik Tanımlar Üzerine: Doğal Tür Sözcükleri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi 23(1). 28-44. e-ISSN: 2602-4934.
• Güçlü, A., Uzun, E., Uzun, S., 2008. Felsefe Sözlüğü. Bilim ve Sanat Yayınları, ISBN: 9789757298458, 664 Sayfa, Ankara.
• Güven, H. Y., 2012. Sözlükbirimlerin Tanımlanması Bağlamında Türkçe ve İngilizce Sözlüklerin Karşılaştırılması, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Dilek Ataizi, 279 Sayfa, Eskişehir.
• İlhan, N., 2009. Sözlük hazırlama ilkeleri, çeşitleri ve özellikleri. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4 (4): 534-554.
• Jackson, H., 2016. Sözlükbilime Giriş. Çeviren: Mehmet Gürlek, Ellen Patat, Kesit Yayınları, ISBN: 9786059100984, 280 Sayfa, İstanbul.
• Jackson, H., 2022. The Bloomsbury Handbook of Lexicography. Bloomsbury Academic, ISBN: 9781350181717, 512 Pages, London.
• Kaçalin, M., 2022. “Sözlük” Türk Maarif Ansiklopedisi. (Erişim Tarihi: 11.06.2025 https://turkmaarifansiklopedisi.org.tr/sozluk)
• Kahraman, M., 2020. Sözlükbilimde etiketleme ve dilbilgisel terimlerin etiketlenmesi sorunu. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 12 (3): 770-785.
• Kestelli, R. N., 1881-1937. Resimli Türkçe Kamus. Türk Dil Kurumu, 50 Sayfa, Ankara.
• Kumanlı, M. S., 2021a. Türkçe Sözlük’te İngilizceden alıntı sözlükbirimlerin tanım görünümleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (24): 158-173.
• Kumanlı, M. S., 2021b. TDK Türkçe Sözlük’te “Hlk” Etiketli Sözcüklerin Tanımlama Ölçütleri. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, Danışman: Şükrü Haluk Akalın, 448 Sayfa, Ankara.
• Kumanlı, M. S., 2021c. TDK Türkçe Sözlük’te “Hlk” etiketli sözcüklerin tanımlama ölçütleri. Gazi Türkiyat, 29: 203-221.
• Millî Eğitim Bakanlığı, 2019. Türkçe Dersi Öğretim Programı (İlkokul ve Ortaokul 1,2,3,4,5,6,7 ve 8. Sınıflar). MEB Devlet Kitapları Müdürlüğü Yayını.
• Öztokat, E., 1979. Sözlük üstüne gözlemler . Dilbilim, (4): 65-69.
• Peters, F. E., 2004. Antik Yunan Felsefesi Terimleri Sözlüğü. Batrak Matbaacılık, ISBN: 9789759218263, 455 Sayfa, İstanbul.
• Püsküllüoğlu, A., 2012. Çağdaş Türkçe Sözlük. Arkadaş Yayınları, ISBN: 9789755090771, 570 Sayfa, Ankara.
• Sager, S. J., 1984. Essays on Definition. John Benjamin Publishing, ISBN: 9789027298621, 265 Pages, Amsterdam.
• Sami, Ş., 1985. Temel Türkçe Sözlük. Tercüman Yayınları, İstanbul.
• Sayan, P., 2005. 11-14 Yaş İçin Hazırlanan Okul Sözlüklerinde Tanımlar Üzerine Bir Araştırma. Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Mustafa S. Kaçalin, 401 Sayfa, İstanbul.
• Taç, A. Ş., 2019. Teftazani’nin Tarif Teorisi. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Atilla Arkan, 79 Sayfa, Sakarya.
• Tietze, A., 2002. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı Birinci Cilt A-E. Simurg Yayınevi, ISBN: 9757172561, 56 Sayfa, İstanbul.
• Topaloğlu, A., Kaçalin, M. S., 2009. “Sözlük”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37. cilt. s. 398-414. İstanbul.
• Türkçe Sözlük. 2 c. Türk Dil Kurumu, 2023.
• Usta, H. İ., 2006. Türkçe Sözlük Hazırlamada Yöntem Sorunları. Ankara Üniversitesi Dil Ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 46(1), 223-242.
• Yıldırım, A., Şimşek, H., 2018. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Seçkin Yayıncılık, ISBN: 9789750269820, 448 Sayfa, Ankara.
• Yurtbaşı, M., 2015. Türk Sözlükçülüğündeki aksaklıklar ve bu alanda atılabilecek adımlar. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 8(15): 67-89.
• Yükseler, Ömer – Hitay, Nazlı, Bir ‘One’, Studies in Turkish Linguistics, İstanbul 2003, 165-172. ss.
• Weber, A., 1998. Felsefe Tarihi. Sosyal Yayınlar, 452 sayfa, İstanbul.