Güney Türkistan Andhoy Bölgesi Türkmen Türkçesinde Halı Terimleri

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 2, 86 - 94, 27.08.2025

Nooryaghdi Noor

https://doi.org/10.31451/ejatd.1639952

Öz

Türkmenler yüzyıllardır Afganistan’da varlıklarını sürdürmektedir. Afganistan’ın kuzeyinde (Güney Türkistan) kalabalık olarak yaşayan Türkmenlerin bulunduğu bölgelerden biri de Faryab iline bağlı Andhoy bölgesidir. Andhoy bölgesindeki Türkmenler, geçimlerini hayvancılık, tarım, ticaret ve dokumacılık ile sağlamaktadırlar. Türkmenlerin gelirlerinin büyük bir kısmını sağlayan ve çoğunlukla kadınların emeğiyle üretilen halının geçmişi Milattan önceki dönemlere kadar uzanmaktadır. Geçmişten günümüze değerini kaybetmeyen Türkmen halılarının motifleri, desenleri, renkleri ve dokunmada kullanılan aletler ile halı dokuma sürecindeki iş akışını ifadede kullanılan sözcükler, Türkmen halılarının söz varlığını zenginleştirmiştir. Lakin zamanında bu söz varlığının kayda geçirilmemesi, gelişen teknoloji, sosyal ve ticari ilişkiler nedeniyle Türkçe kelimelerin yerine yabancı kökenli kelimelerin kullanılmasına neden olmuştur. Özellikle halı türlerinin adlarının ticari kaygılarla değiştirilmesi, adlandırmada özden uzaklaşmaya sebep olmuştur. Çalışmayla, araştırmanın kapsamını oluşturan Andhoy bölgesindeki halıcılığa ait söz varlığının yazıya geçirilerek korunması amaçlanmıştır. Andhoy bölgesinden alan araştırması neticesinde tespit edilen doksan dokuz adet halıcılıkla ilgili terim üzerine köken ve oluşum bakımından değerlendirmelerde bulunulmuştur. Ayrıca temalarına göre sınıflandırılan halı terimlerinin oluşturulmasında Türkçenin kelime yapma sisteminden nasıl yararlanıldığı üzerinde de durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Halıcılık , Dokuma Terimleri , Halıcılık Söz Varlığı , Güney Türkistan , Türkmenler

Carpet Terms in Turkmen of South Turkestan Andhoy Region

Öz

Turkmens have existed in Afghanistan for centuries. One of the regions in the north of Afghanistan (South Turkistan) where Turkmens live in large numbers is the Andhoy region of Faryab province. Turkmens in the Andhoy region make their living through animal husbandry, agriculture, trade and carpet weaving. The carpet, which provides a large part of the Turkmen's income and is mostly produced by the labor of women, dates back to BC. The motifs, patterns, colors, threads and tools used in the weaving of Turkmen carpets, which have not lost their value from the past to the present, as well as the meticulousness in the workflow, have enriched the vocabulary of Turkmen carpets. However, the fact that the words were not recorded in time caused the use of foreign words instead of Turkish words due to developing technology, social and commercial relations. In particular, changing the names of carpet types with commercial concerns has led to a departure from the essence of naming. With this study, it is aimed to preserve the vocabulary of carpet weaving in the Andhoy region, which constitutes the scope limit of the research, by writing it down. It was determined that the vast majority of the 99 carpet terms obtained from the Andhoy region as a result of field research are Turkish, and Turkish terms are formed especially with verbs and verb groups. In the study, it was also emphasized how the word-making system of Turkish was utilized in the creation of carpet terms classified according to their themes.

Anahtar Kelimeler

Carpeting , Terms of Weaving , Vocabulary of Carpeting , South Turkistan , Turkmens.

Kaynakça

• Aiden, F., Eynel, S., 2023. Güney Türkistan’daki Özbek Türkçesiyle Yazılmış Eserler Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi. Yeşil Kayın Yayınları, ISBN: 978-625-99638-2-2, Sayfa: 161-198, Ankara.
• Aslan, B. O., Özbek, E. E., 2018. Demirci halı dokumacılığında kullanılan terimler ve Derleme Sözlüğü’ndeki yeri. SEFAD, 39: 65-72.
• Behmen, A. K., 1997. Türkmen Görinişi Tarıhda. Mezar-ı Şerif.
• Erdoğan, S., 2021. Kırşehir Yöresinden tespit edilen dokumacılık terimleri (isimler). Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, 50: 69-93.
• Eynel, S., Demirel Kamanlı, E., 2024. Türklerin dinî terim oluşturma yöntemleri: TİEM 73 ve Özbek Türkçesi Kur’an tefsiri örnekleri. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 3: 803-819.
• Gümüş, K. S., Gümüş, D., 2016. Türk dokuma sanatında sözlük denemesi: Aksaray-Taşpınar Halıları Sözlüğü örneği. Akademik Bakış Dergisi, 55: 560-572.
• Kıyasova, G., Geldimıradov, A., Durdıyev, H., 2016. Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi I- II. Türkmen Dövlet Neşiryat Gullugı, Aşkabat.
• Rasekh, M. S., 2007. Ferheng-i Rasekh (Türkmence- Farsça) Sözlük. Sınır ve Kabileler Bakanlığı Yayını, Kabil.
• Rasekh Yıldırım, M. S., 2015. The History and Culture of Turkmans. Elezher Yayınları, Mazar-i- Sharif, Afganistan.
• Sarıyev, B., 2022. Türkmenistan’da milli birliğin etno-sembolik kaynağı olarak halı ve motifleri. Arış Dergisi, 20-21: 227-239.
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z., Eker, S., 1995. Türkmence- Türkçe Sözlük. Şafak Matbaacılık, Ankara.
• Tokat, F., 2014. Denizli ağzındaki el dokumacılığı ile ilgili terimler. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 2 (4): 171-196.