Orta Anadolu’yu “Güzel Kent” ile İmar Etmek: 1940 Çorum ve Çevresinin Planlama Deneyimi

Yıl 2024, Cilt: 5 Sayı: 1, 20 - 35, 30.06.2024

Emel Karakaya Ayalp

https://doi.org/10.58317/eksen.1489541

Öz

1923 yılında Cumhuriyet’in kurulmasıyla iktisadi bağımsızlığın koşutu olarak kalkınma ilkesi benimsenmiştir. Kalkınma mecburiyetinin ve iktisadi gelişimin başarısında kent planlama önemli bir aygıt olarak görülmüş ve 1923-1940 yılları arasında 125 adet kent ve kasaba planlanmıştır.
Erken Cumhuriyet Döneminde kent planlama deneyimi incelendiğinde görülür ki planlı kentler sanayi, tarım ve ticaret odakları olarak demiryolu ve karayolu ağı ile bütünleşiktir ve sanayi programının bir parçasıdır. Bu üçlü yapı büyüme kutupları tartışmasını gündeme getirmektedir. Bahsi geçen büyüme kutuplarından biri Çorum ve çevresindeki yerleşmelerin çeşitli roller atfedilerek planlandığı ve bütünleştiği Orta Anadolu tarımsal büyüme kutbudur. Bu çalışma Çorum ve çevresindeki yerleşmelerin kalkınmada tarımsal büyüme kutbu rolü oynadığı planlama deneyimini güzel kent hareketi çerçevesinde incelemektedir.
Çalışmanın bulguları göstermiştir ki, sanayi ve ticaret faaliyetlerini odağına alan diğer büyüme kutuplarından farklı olarak Orta Anadolu büyüme kutbu yerleşmelerin mevcut üretimlerini, yaşam biçimlerini ve estetik değerlerini tek bir potada eritmeyi amaçlamıştır. Çorum, güzel kent yaklaşımı ile planlanmayan tek kent olarak bir kırsal, idari ve modern kentsel merkez işlevi görmüştür. İskilip kentsel işlevleri kırsal estetikle bir araya getiren bir kırsal model olurken, Alaca kasabası bir mübadil konutları kasabası biçiminde planlanmıştır. Osmancık, tarım odaklı bir planlama anlayışı ile planlanmış, Sungurlu ise bir kırsal alt merkez görevini üstlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Erken Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de kent planlama, Büyüme Kutupları, Çorum ve çevresi tarımsal büyüme kutbu, Güzel kent hareketi

Building Central Anatolia with City Beautiful: 1940 Planning Experience of Çorum and Surroundings

Öz

With the establishment of the Republic of Turkey in 1923, the principle of development was adopted parallel to economic independence. Urban planning was seen as an important apparatus for the success of the development imperative and economic growth. Thus, it is no coincidence that 125 cities and towns were planned between 1923 and 1940.
When the urban planning experience in the Early Republican Era is examined, it can be revealed that planned cities, as industrial, agricultural, and commercial centers, were integrated with the railway and highway networks and were part of the industrial program. This tripartite structure brings up the discussion of growth poles. One of these growth poles is the Central Anatolian agricultural growth pole, where Çorum and its surrounding settlements are planned and integrated by attributing various roles. This study analyzes the planning experience in which Çorum and its surrounding settlements played the role of an agricultural growth pole in development within the framework of the Beautiful City Movement.
The findings of the study show that, unlike other growth poles focusing on industrial and commercial activities, the Central Anatolian growth pole aimed to meld the existing agricultural productions, lifestyles, and aesthetic values of the settlements into a single entity. Çorum, as the only city that was not planned with the Beautiful City approach, functioned as a rural, administrative, and modern urban center. While İskilip was a rural model combining urban functions with rural aesthetics, the town of Alaca was planned as a town of immigrant settlements. Osmancık was planned with an agriculture-oriented planning approach, while Sungurlu served as a rural sub-center.

Anahtar Kelimeler

Urban planning in the Early Republican Period in Turkey, Growth poles, Agricultural growth pole in Çorum and surroundings, City beautiful movement

Kaynakça

• Altaban, Ö. (1998). Cumhuriyet'in kent planlama siyasaları ve Ankara deneyimi. İçinde Y. Sey (der.), 75 yılda değişen kent ve mimarlık (s. 41-64). İstanbul: Tarih Vakfı Yayını
• Arseven, C., E. (1937). Şehircilik. İstanbul: Devlet Basımevi.
• Beyhan, B., Uğuz, S. (2012). Planning as a tool for modernization in Turkey: the case of Hermann Jansen’s plan for Mersin. ODTÜ Mimarlık Fakül¬tesi Dergisi, 29 (2), 1-34.
• Bilsel, C. (1996). Ideology and Urbanism during the Early Republican Period: Two Master Plans for İzmir and Scenarios of Modernization. ODTÜ Mimarlık Fakül¬tesi Dergisi, 16 (1-2), 13-30.
• Chicago Mimarlık Merkezi (2024). Chicago Planı Yönetim merkezi meydanının batıdan görünümü. Erişim: https://www.architecture.org/learn/resources/architecture-dictionary/entry/1909-plan-of-chicago/
• Çabuk, S. (2012). Kayseri'nin Cumhuriyet Dönemindeki ilk kent düzenlemesi: 1933 Çaylak planı. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 29 (2), 63-87.
• Çabuk, S., Demir, K. (2013). Urban planning experience in Kayseri in the 1940s: 1945 Oelsner-Aru city plan. ITU AZ Journal, 10 (1), 96-116.
• Doğan, Ç. E. (2009). Nazilli Basma Fabrikası Yerleşimi: Tarihçe ve Yaşantı. İçinde A. Cen¬gizkan, (der.), Fabrika'da Barınmak (s. 77-111). Ankara: Arkadaş Yayınları.
• Durukan Kopuz, A. (2019). Planning Experience of Hermann Jansen in Gaziantep City during 1930s. İçinde M. Özyavuz (der.), New approaches to spatial planning and design (s. 79-91). Peter Lang.
• Dursun, D. (2020). Erzurum’un ilk planlama deneyimi: 1939 Lambert Planı. Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, 35 (4), 1877-1896.
• Gök, T. (1980) (der.). Kent planlamada kuram ve kılgı. ODTÜ Yayınları: Ankara.
• İnan, A. (1972). Devletçilik ilkesi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin birinci sanayi planı 1933. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İnan, A. (1989a). İzmir iktisat kongresi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İnan, A. (1989b). Türkiye Cumhuriyeti’nin ikinci sanayi planı 1936. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Karakaya, E. (2010). Construction of the republic in city space: from political ideal to planning principles. [Yüksek Lisans Tezi]. Ankara, Orta Doğu Teknik Üniversitesi.
• Karakaya, E. (2011). A manifestation of political and social dynamics behind Turkish urban planning: dominance of French and German Ecoles, İçinde M. Dündar, S. Tanrıöver, N., Ü., Gülmez, S. Kültür (der.), Archi-Cultural Translation Through the Silkroad (s. 114-124). İstanbul: Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları.
• Karakaya, E. (2012a, 2-5 Kasım). Orta Anadolu’da bir tarım odağı kurmak. 1940 yılı Çorum ve çevresi planlama deneyimi. 3. Uluslararası Şehir ve Şehircilik Sempozyumu, Çorum, Türkiye.
• Karakaya, E. (2012b, 11-15 Temmuz). Establishment of National Economic Space: Jansen's Urban Planning in the Southern Anatolia. AESOP-Avrupa Planlama Okulları Birliği Kongresi ODTÜ, Ankara, Türkiye.
• Karakaya, E. (2017). Policy oriented urban planning in 1930s in Turkey: İzmit Urban Plan. ITU AZ Journal, 14 (2), 9-20.
• Karakaya Ayalp, E. (2024-gelecek olan). Ideals of the Nation-State, Design of Hermann Jansen: Planning Southern Growth Pole in Anatolia in 1930s. Turkish Studies.
• Keleş, R., Duru, B. (2008). Ankara'nın Ülke Kentleşmesinde Etkilerine Tarihsel Bir Bakış. Mülkiye Dergisi, 32 (261), 27-44.
• Keskinok, Ç., Karakaya, E. (2012). Türkiye'de erken cumhuriyet dönemi kent plan¬larının incelenmesi ve belgeliğinin oluşturulması. Orta Doğu Teknik Üniversi¬tesi: Bilimsel Araştırma Projesi, Sayı: BAP 02-02-2010-02.
• Keskinok, Ç. (2010). Urban planning experience of Turkey in the 1930s. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 27 (2), sf. 173-188.
• Kömürcüoğlu, E. (1948). İskilip Kasabası Kesin İmar Planı Raporu.
• New South Wales Devlet Kütüphanesi (1913). Canberra Planı. Erişim: https://collection.sl.nsw.gov.au/digital/Jy4dOPLeKdoKX
• Oelsner, G. (1940). Çorum İmar Planı Avan Projesi Raporu. F. Özdeğer (çev). Belediyeler Dergisi, 62, 34-36.
• Oelsner, G. (1941). Şehircilik Nedir, Nasıl Olmalıdır? Belediyeler, 7(73), 31-34.
• Saban Ökesli, D. (2009). Hermann Jansen’s planning principles and his urban legacy in Adana. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Der¬gisi, 26 (2), 45-67.
• Tekeli, İ. (1980). Türkiye'de kent planlamasının tarihsel kökleri. İçinde T. Gök (der.), Türkiye'de İmar Planlaması (s. 8-112). Ankara: Odtü Mimarlık Fakültesi İşliği.
• Tekeli, İ. (2005a). Bir kurucu kişilik olarak Esat Turak. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Der¬gisi, 1, v-xxi.
• Tekeli, İ. (2005b, 5 Mayıs). Türkiye'de kent planlaması düşüncesinin gelişmesi. Yunus Aran Anısına 22. Konferans, Mimar Sinan Üniversitesi Güzel Sanat¬lar Fakültesi, İstanbul, Türkiye.
• The Cultural Landscape Foundation (2024). McMillan Planı kuş bakışı görünümü. Erişim: https://www.tclf.org/landscapes/mcmillan-plan
• Ulusan, C. (1938). Şehir İmar Planları Nasıl Tanzim Edilmelidir? Nafia İşleri Mecmu¬ası, 5 (2), 48-63
• Ulusan, C. (1940a). Alaca Kasabası imar Planı Avan Projesi izah Raporu. Belediyeler Dergisi, 62, 30-31.
• Ulusan, C. (1940b). Iskilip Kasabası İmar Planı İzahat Raporu. Belediyeler Dergisi, 62, sf. 53-55.
• Ulusan, C. (1940c). Osmancık Kasabası imar Planı Avan Projesi İzahat Raporu. Bele¬diyeler Dergisi, 62. 37-39.
• Ulusan, C. (1940d). Sungurlu Kasabası İmar Planı Hakkında Rapor. Belediyeler Der¬gisi, 62, 40-41.
• Ünlü, T. (2009). Mekansal planlamanın kentin biçimlenmesine etkisi. Planlama, 3-4, 27-42.
• Ünlü, T. (2024). Kentsel morfoloji ve planlama: Hermann Jansen’in planlama anlayışına yönelik bir çözümleme. GRID- Mimarlık Planlama ve Tasarım Dergisi, 7 (1), 154-183. https://doi.org/10.37246/grid.1275141
• Yenen, M. (1939). Şehirlerimizin İmar Planlarının Tanzimine Doğru. Belediyeler Der¬gisi, 44, 35-45.