THE DISCOVERY OF ARAP HAN'S LOST MEMORY THROUGH AUGMENTED REALITY

Yıl 2025, Cilt: 6 Sayı: 1, 23 - 42, 30.06.2025

Naciye Esen Özay , Sadık Tumay

https://doi.org/10.58317/eksen.1595358

Öz

Kemeraltı Bazaar has been one of İzmir's significant trade centers throughout history. It contains numerous
historical caravanserais (hans). Among these, the Arap Han, with a history spanning approximately two centuries, has significantly contributed to the city’s commercial and cultural fabric. Despite its cumulative importance for urban memory, no dedicated study on Arap Han exists in the literature. To uncover its past, we first conducted a comprehensive review of written and archival sources, followed by qualitative interviews with experts— including architect Çınar Atay, author Yaşar Ürük, and former TARKEM General Manager Sergenç İneler—and surveyed key publications on Kemeraltı’s hans and cultural heritage. Our findings confirmed that Arap Han ranks among the least documented hans in İzmir, motivating its selection as the focus of this research. By moving beyond nostalgia to rediscover spaces embedded in its former identity, we analyzed Arap Han’s memory networks through the theoretical lenses of Aby Warburg’s memory iconography, Pierre Nora’s “lieux de mémoire,” and Jan Assmann’s cultural memory studies. The semiotic and design dimensions of photography were examined in relation to Wittgenstein’s Tractatus Logico-Philosophicus and Gisèle Freund’s work Photography and Society. Responding to the identified gaps, we designed an augmented reality (AR) booklet using the Unity 3D game engine to animate the han’s memory through historic and contemporary photographs. This user-driven experience not only evokes nostalgic recollections but also demands technical engagement, leveraging AR’s capacity to operationalize multifaceted ontological data embedded in photographs. By overlaying archival images onto current views of the han, the past is virtually reconstructed, and a prototype product is created for future reference. The integration of these techniques presents a valuable model for reviving the memories of Arap Han and other historic sites, and the technological reenactment of the han’s narrative enables the rediscovery of one of İzmir’s key memory spaces.

Anahtar Kelimeler

Arap Han , Augmented Reality , Photography , Memory

ARTIRILMIŞ GERÇEKLİK İLE ARAP HANI'NIN KAYIP BELLEĞİNİN KEŞFİ

Öz

Öz
Kemeraltı çarşısı, geçmişten günümüze İzmir’in önemli ticaret merkezlerinden biridir. Bu çarşıda çok sayıda han bulunmaktadır. Arap Hanı, bu hanlardan biridir ve yaklaşık iki yüz yıllık bir süreçte İzmir’in ticari ve kültürel
yapısına katkı sağlamıştır. Kent belleği açısından önemli kümülatif birikime sahip olmasına karşın, literatürde Arap Hanı ile ilgili derlenmiş bir yayın yer almamaktadır. Hanın geçmişiyle ilgili bilgiye ulaşabilmek için literatür ve arşiv taramasını takiben, Mimar Çınar Atay, Yazar Yaşar Ürük, TARKEM eski Genel Müdürü Sergenç İneler dâhil olmak üzere alan uzmanlarıyla nitel görüşmeler yapılmış, Kemeraltı hanları ve kültürü üzerine çalışmaların yer aldığı kitaplar taranmıştır. Bulgularımız Hanın, yazılı ve görsel olarak en az belgelenen İzmir hanlarından biri olduğunu doğrulamıştır. Arap Hanı’nı seçerek hem yazılı–görsel belgelerdeki boşlukları doldurmak hem de mekân belleğinin güncel kurgusunu yeniden inşa etmek amaçlanmıştır. Han sadece nostaljik bir anımsama mahali olarak düşünülmemiş, aynı zamanda geçmişteki kimliğinde yer etmiş mekânlar keşfedilmeye çalışılmıştır. Bu noktada Aby Warburg’un bellek yaklaşımı, Pierre Nora’nın “hafıza mekânları” kavramı ve Jan Assmann’ın kültürel bellek çalışmaları ışığında Arap Hanı’nın kent içindeki bellek ağları çözümlenmiştir. Fotoğrafın dil ve tasarım boyutu Wittgenstein’ın “Tractatus Logico-Philosophicus” ve Gisèle Freund’un “Fotoğraf ve Toplum” başlıklı çalışması üzerinden ele alınmıştır. Tespit edilen eksiklikler neticesinde, artırılmış gerçeklik teknolojisinin yaratıcı olanaklarıyla Han belleğinin fotoğraflar aracılığıyla canlandırılması için, Unity 3D oyun motoru kullanılarak bir artırılmış gerçeklik kitapçığı tasarlanmıştır. Kullanıcı kontrolündeki bu deneyim, nostaljik hatıraları çağırırken teknik bilgi gerektiren bir etkileşim alanı da yaratmaktadır. Belleğin izleri, fotoğraflarda yüklü olduğu için, artırılmış gerçeklik bu çok yönlü ontolojik verinin işlevsel bir şekilde değerlendirilmesini sağlamıştır. Eski fotoğrafların güncel Han görüntüleri üzerine bindirilmesiyle, Hanın geçmişi sanal olarak yeniden inşa edilmiştir. Geleceği konusunda ise başvurulabilecek bir ürün yaratılmıştır. Teknikler arasındaki bu iş birliği, Arap Hanı’nın yanı sıra pek çok tarihi mekâna ait hafızanın geri getirilmesi açısından son derece önemlidir ve model bir uygulama olma potansiyeline sahiptir. Ayrıca Hanın hikâyesinin teknolojik olanaklarla yeniden üretilmesi, İzmir kentinin önemli hafıza mekânlarından birinin yeniden keşfedilmesine de olanak sağlamış olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap Hanı , Artırılmış Gerçeklik , Fotoğraf , Bellek

Kaynakça

• Aktepe, M. (2003). İzmir Yazıları: Camiler, Hanlar, Medreseler, Sebiller. (F. Yılmaz, editor) İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi.
• Assmann, J. (2008). Communicative and Cultural Memory. A. Erll, & N. Ansgar içinde, Cultural Memory Studies: An International and Interdisciplinary Handbook (109-118). Berlin, New York: De Gruyter. doi:10.1515/9783110207262
• Atay, Ç. (1998). Osmanlı'dan Cumhuriyet'e İzmir Planları. İzmir: Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı.
• Atay, Ç. (2003). Kapanan Kapılar: İzmir Hanları. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını.
• Atay, Ç. (2019, Aralık). Çınar Atay ile kişisel görüşme (N. E. Özay, görüşmeyi yapan). İzmir.
• Azuma, R. T. (1997). A Survey of Augmented Reality. Presence: Virtual and Augmented Reality. MIT Press Direct, VI(4), 355-385.
• Bayizitlioğlu, B. (2009). İnsan-mekân ilişkisi. İstanbul: Edumar Eğitim Market.
• Beyru, R. (2011). 19. Yüzyılda İzmir'de Yaşam. İstanbul: Literatür Yayınları.
• Boyer, P. (2015). Anılar Ne İşe Yarar? Hatırlamanın Biliş ve Kültürle İlgili İşlevleri. P. Boyer, & J. V. Wertsch, Zihinde ve Kültürde Bellek (Y. A. Dalar, translator, 1st ed.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları (5-36).
• Boyer, P. & Wertsch, J. V. (2015). Zihinde ve Kültürde Bellek (Y. A. Dalar, translator, 1st ed.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Craig, A. B. (2013). Understanding Augmented Reality-Concepts and Applications. Elsevier Inc.
• Elhan, A. (2008). Fotoğrafik Bir Düşünme Biçimi. A. Şentürer, Ş. Ural, Ö. Berber, & F. Uz Sönmez (Ed.) içinde, Zaman-Mekân (1. b.) s. 68-73. İstanbul: Yapı-Endüstri Merkezi (YEM) Yayınları.
• Erbaş, Ş. (2020). Çırpınıp İçinde Döndüğüm Dünya (1. b.). İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi.
• Ersoy, B. (1991). İzmir Hanları. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Feiner, S., MacIntyre, B., & Seigmann, D. (1993, July). Knowledge-based Augmented Reality. Communication of the ACM, XXXVI(7), 53-62.
• Feiner, S., MacIntyre, B., Höllerer, T., & Webster, A. (1997). A Touring Machine: Prototyping 3D Mobile Augmented Reality Systems for Exploring the Urban Environment. Personal Technologies, 208-217.
• Freund, G. (2008). Fotoğraf ve Toplum (2. b.). (Ş. Demirkol, Çev.) İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Gültekin, E. (2004). Tarihi Kemeraltı Çarşısının Dini Yapıları. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• İneler, S. (2019, Aralık). Sergenç İneler ile kişisel görüşme (N. E. Özay, görüşmeyi yapan). İzmir.
• Konya Selçuklu Belediyesi. (tarihsiz). Tarihin Tanıkları: Hanlar. Şubat 2020 tarihinde erişildi, https://www.kulturportali.gov.tr/portal/tarihintaniklarianlar
• Mevzuat Bilgi Sistemi (1983). Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu (No. 2863). Resmi Gazete. https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=2863&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5
• Neyzi, L. (2011). Nasıl Hatırlıyoruz? Türkiye’de Bellek Çalışmaları (A. Berktay, editör; 1.b.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Nişanyan Sözlük (2022). Han sözcüğünün etimolojik kökeni. 3 Ocak 2025 tarihinde erişildi. https://www.nisanyansozluk.com/kelime/han Nora, P. (1989). Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire. Representations, 26, 7–24. https://doi.org/10.2307/2928520 Poetker, B. (2019). A Brief History of Augmented Reality (Future Trends & Impact). 19 Mayıs 2020 tarihinde erişildi, https://learn.g2.com/history-of-augmented-reality?fbclid=IwAR3Q4KI81zLZl94KcBMP6yK1PxkA6DBf6q9sVy_tnvCylFnXzXy_7nc2TI0
• Rainio, K., Honkamaa, P., & Spilling, K. (2015). Presenting historical photos using augmented reality. VTT Technical Research Centre of Finland Ltd. 24 Aralık 2024 tarihinde erişildi. https://www.academia.edu/120883491/Presenting_Historical_Photos_using_Augmented_Reality
• Taşkıran, H. K. (2008). Kemeraltı'nın İzmir'i. İzmir: Tepekule Kitaplığı Yayınları.
• The Warburg Institute. (tarih yok). Bilderatlas Mnemosyne | Final version (1929). The Warburg Institute: https://warburg.sas.ac.uk/archive/bilderatlas-mnemosyne/final-version 21 Aralık 2024 tarihinde erişildi.
• Türk Dil Kurumu (TDK) (t.y.) Türkçe Sözlük. 3 Ocak 2025 tarihinde erişildi. https://sozluk.gov.tr/
• Türkoğlu, S., & Günay, Z. (2016). Toplumsal Hafızanın Mekânsal Kodları: Bomonti ’de Yer İsimleri. “Değişen Kent, Mekân ve Biçim", Türkiye Kentsel Morfoloji Araştırma Ağı II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu, 827–835.
• Ülkütaş, E. (2025, Ocak). Etem Ülkütaş ile kişisel görüşme (N. E. Özay, görüşmeyi yapan). İzmir.
• Ürük, Y. (2019, Aralık). Yaşar Ürük ile kişisel görüşme (N. E. Özay, görüşmeyi yapan). İzmir.
• Vuforia (2024). Vuforia Developer: https://developer.vuforia.com/develop/dashboard 10 Aralık 2024 tarihinde erişildi.
• Wittgenstein, L. (2020). Tractatus Logico-Philosophicus (7. b.). (O. Aruoba, Çev.) İstanbul: Metis Yayınları.
• Yalçın, E. (2021). Osmanli Kentini Şekillendiren Kurumlar Ve Kent-Çarşı İlişkisi. In O. Sunal (Ed.), 3. Uluslararası İzmir İktisat Kongresi (Issue March, s. 28–36). İKSAD Yayınevi.
• Yaşam Projeleri. (2015). İzmir, Arap Han 30 milyon liraya satılıyor. 21 Aralık 2019 tarihinde erişildi, Yaşam Projeleri (Residential Projects, Real Estate, Real Estate GYO News Portal): http://www.yasamprojeleri.com/izmir-arap-han-30-milyon-liraya-satilerini.html