Kriz ve Yükseliş Arasında: Türkiye’de İşçi Sendikalarının Güncel Üye Sayılarının Bir Analizi

Yıl 2024, Sayı: 1, 59 - 96, 05.07.2024

Mustafa Berkay Aydın Şenol Baştürk

Öz

Üye sayılarının dramatik bir şekilde düşmesine bağlı “sendikal kriz” teması, sosyal bilimlerde yaygın bir kabul görür. Ancak güvencesiz istihdam biçimlerinin yaygınlaşması ve özellikle post-pandemi döneminin ekonomi-politik koşullarına paralel olarak, başta Batı kapitalizmi olmak üzere dünyada sendika üyelik istatistiklerinde bir iyileşme görüldüğüne yönelik tespitlerin sayısı artmıştır. Türkiye’de 6356 sayılı Yasa sonrasındaki istatistikler, benzer bir görünüme sahiptir. Ancak ülkemizde sendikalaşma oranları üzerindeki güncel analizler, söz konusu yükseliş eğilimlerinin yanıltıcı olacağını gösteren çok sayıda faktöre dikkat çeker. Bu nedenle sendikaların krizinin sonuna gelindiğine dair yorumlarda bulunmak kolay olmayabilir. Bu çalışma, ilgili görüşler ışığında 2013.Ocak – 2024.Ocak arasındaki sendikalaşma istatistiklerini işkolu bazında değerlendirerek, kriz ve yükseliş temasının hangi ölçülerde kabul edilebileceğine odaklanmaktadır. Betimsel analizde işkolları, üye sayılarına göre düşük – orta ve yüksek sendikal yoğunluğa sahip olanlar biçimde üç grupta analiz edilmiştir. Bulgular, Türkiye’de bütüncül olarak bir yükseliş eğiliminden bahsetmenin kolay olmadığını teyit eder. İşkollarındaki normalleştirilmiş değişim trendleri, her grupta benzer güce sahip değildir. Ancak özellikle hizmet grubundaki işkollarında canlanma temasıyla benzerlik gösteren eğilimler de yok değildir. Bu eğilimler, sadece niceliksel artışları barındırmaz. Ayrıca daha önce sendikalaşmanın olmadığı bazı alanlarda zayıf ve başlangıç aşamasında da olsa örgütlenme çabasının görünür hale geldiğini gösterir.

Anahtar Kelimeler

sendikalaşma, 6356 sayılı yasa, sendikal kriz, canlanma

Kaynakça

• Akkaya, Y. (2000). “Türkiye’de 1980 Sonrası Emek-Sermaye Arasındaki Bölüşüm Mücadelesinde Grevlerin Yeri”, Toplum ve Bilim Dergisi, 86 Güz, 211-240.
• Banerjee, D. (2007). “Liberalized trade, foreign investments and labour standards: Can or should they convergence in new international division of labour?”, (eds. Banerjee, D. ve Goldfield, M.), Labor, globalization and the state: Workers, women and migrants confront neoliberalism, London: Routledge
• Beck, V. ve Brook,P. (2020). “Solidarities in and through work in an ages of extremes” , Work, employment and society, 34 (1), 3 – 17.
• Berry, C. ve McDaniel, S. (2022). “Post-crisis precarity: Understanding attitudes to work and industrial relations among young people in the UK” , Economic and Industrial Democracy, 43 (1), 322 – 343.
• Birelma, A. (2021). “Türkiye’de Sendikal Hareketin ve Hakların Yukarıdan Görünümü: Niteliksel Bir Araştırma”, Çalışma Ve Toplum, 3(70), 1839-1870.
• Birelma, A. (2022) Türkiye’de Sendikalar, Friedrich Ebert Stiftung, Rapor. https://turkey.fes.de/fileadmin/user_upload/pdf-files/2022/fes/Tu__rkiye_de_Sendikalar_2022_08.12.22.pdf
• Blanchflower, D.G. (2007). “International patterns of union membership”, British Journal of Industrial Relations, 45 (1): 1-28.
• Blanchflower D., Bryson A., Green C. (2022). “Trade Unions and the Well-Being of Workers.” British Journal of Industrial Relations 60: 255–77.
• Blanton, R.G. ve Blanton, S.L. (2012). “Labor rights and foreign direct investment: Is there a race to the bottom?”, International interactions, 3, 267 - 294
• Boratav, K. (2000). Yeni Dünya Düzeni Nereye, Ankara: İmge.
• Buğra, A. ve Savaşkan, O. (2014). Türkiye’de yeni kapitalizm: Siyaset, din ve iş dünyası. İstanbul: İletişim.
• Bulut, G. ve Kaya Hayatsever, E. (2018) “AVM’lerde Emek: Sınıf İçi İletişim Ekseninde Bir Değerlendirme”, Emek Araştırma Dergisi (GEAD) , Cilt 9, Sayı 13, Haziran 2018, 93-110.
• Carneiro, B., & Costa, H. A. (2022). “Digital unionism as a renewal strategy? Social media use by trade union confederations”, Journal of Industrial Relations, 64(1), 26-51.
• Chesta, R.E. (2022). “Labour movements, gig economy, and platform capitalism”, (eds. Ness, I.), The Routledge handbook of the gig economy, Oxon: Routledge, 234 – 245. Choper, J., Schnedier, D. ve Harknett, K. (2021). “Uncertain time: Precarious schedules and job turnover in the US service sector”, ILR Review, 75 (5), 1099 – 1132.
• Cornwell, B. ve Harrison, J.A. (2004). “Union members and voluntary associations: Membership overlap as a case of organizational embeddedness”, American Sociological Review, 68, 862 – 881.
• Cini, L. ve Tassinari, A. (2022). “Trade unions in the gig economy”, (eds. Snow, D.A. et.al.), The Wiley Blackwell Encylopedia of Social and Political Movements, London: John Wiley and sons.
• Çelik, A., Lordoğlu, K. (2006). “Türkiye'de Resmi Sendikalaşma İstatistiklerinin Sorunları Üstüne”, Çalışma ve Toplum, 2006/2, 11-30.
• Çelik, A. (2010). Vesayetten Siyasete Türkiye’de Sendikacılık, İstanbul: İletişim.
• Çelik, A. (2015). “AKP döneminde sendikal haklar: Sendikasız-grevsiz kaynaşmış bir kitleyiz”, (eds. Koray, A. ve Çelik, A.), Himmet, Fıtrat, Piyasa: AKP Döneminde Sosyal Politika, İstanbul: İletişim, 157 – 193.
• Çelik, A. (2017a). “Zarf değişti mazruf aynı: 6356 sayılı Yasa sonrasında Türkiye’de işçi sendikacılığı”, (eds. Makal,A. ve Çelik, E.), Zor zamanlarda emek: Türkiye’de çalışma yaşamının güncel sorunları, Ankara: İmge kitabevi, 149 – 216
• Çelik, A. (2017b). “Sendikalaşma istatistiklerinin tuhaflıkları”, Birgün, (06.02.2017)
• Çelik, A. (2018). “Sembiyotik İlişkiler ve Otoriter Korporatizm Kıskacında 2010’lu Yıllarda Türkiye’de Sendikalaşma, Toplu Pazarlık ve Grev Eğilimleri”, Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, CEEİK 2018 Özel Sayısı, 39-69.
• Çelik (2022). Sendikalaşma iç açıcı değil, Birgün, (31.01.2022).
• Çınar, S. (2014). “İnşaat İşçilerinin Örgütlenme Deneyimleri veya Dayatılan İş Barışı”, Çalışma ve Toplum, 2014/4, 207-230.
• Dolvik, J.E. ve Waddington, J. (2004). “Organizing marketized services: Are trade unions up to the job?”, Economic and Industrial Democracy, 25 (1), 9 – 40.
• Elma, Y., Aysan, N. (2017). “Zonguldak Kömür Havzasındaki Maden İşçilerinin Çalışma Koşulları: Kamu ve Özel Maden Ocaklarının Karşılaştırılması”, Çalışma Ortamı Dergisi, 154. Sayı, Ekim Kasım Aralık 2017, 29-31.
• Engeman, C. (2015). “Social movement unionism in practice: organizational dimensions of union mobilization in the Los Angeles immigrant rights marches”, Work, Employment and Society, 29(3), 444-461.
• Engin, E.M. (2013). “6356 sayılı Yasa’da toplu iş sözleşmesi yetkisi”, Çalışma ve Toplum, 4 (39), 143 – 164.
• Erinç, I. (2014) “AKP Döneminde Sendikal Alanın Yeniden Yapılanması ve Kutuplaşma: Hak-İş ve Ötekiler”, Çalışma ve Toplum, 2014/2, 155 -174.
• Ergu, E. (2024). “Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu Arzu Çerkezoğlu: İktidara ve iş dünyasına bir çağrım var – emeğin kaybettiğini sermaye kazanıyor. Ülkenin geleceğini ilgilendiren bu hayati meseleyi çözmemiz şart”, Gazete oksijen, (08-14.03.2024).
• Ertan, E. , Göktaş, N. (2023) “Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu Çerçevesinde Türkiye’de Meslek Sendikacılığının Uygulanabilirliği Tartışması”, Emek Araştırma Dergisi (GEAD) , Cilt 14, Sayı 24, Aralık 2023, 423-436.
• Esping - Andersen, G. (2006). “Altın çağ sonrası? Küresel ekonomide refah devletinin ikilemleri”, (eds. Buğra,A. ve Keyder, Ç.), Sosyal politika yazıları, İstanbul: İletişim, 53 – 100.
• Ford, M. ve Gillian, M. (2022). “Understanding global union repertories of action”, Industrial Relations Journal, 53 (6), 559 – 577.
• Frege, C.M. ve Kelly, J. (2004). “Union strategies in comparative context”, (eds. Frege, C.M. ve Kelly,J. ), Varities of unionism: Strategies for union revitalization in globalizing economy, Oxford: Oxford university press, 31 – 44. Gasparri, S., Ikeler, P., & Fullin, G. (2019). “Trade union strategy in fashion retail in Italy and the USA: Converging divergence between institutions and mobilization?”, European Journal of Industrial Relations, 25(4), 345-361.
• Gorz, A. (1986) Elveda Proletarya, İstanbul: Afa Yayınları.
• Gönçer Demiral, D. (2021). “Endüstri 4.0’ın Lojistik Boyutu: Lojistik 4.0.”, IBAD Sosyal Bilimler Dergisi (9), 231-251.
• Güler, C. (2016). “Sendikal canlanma stratejileri kapsamında örgütlenme modelinin uluslararası nitelik kazanması: ITUC küresel örgütlenme akademisi”, Emek Araştırma Dergisi (GEAD), 7 (10), 89 – 116.
• Haapanala, H., Marx, I. ve Parolin, Z. (2023). “Robots and unions: The moderating effect of organized labour on technological unemployment”, Economic and Industrial Democracy, 44 (3), 827 – 852.
• Heckscher, C. ve Carre, F. (2006). “Strength networks: Employment rights organizations and the problem of co-ordination”, British Journal of Industrial Relations, 44 (4), 605 – 628.
• Hirschsohn, P. (1998). “From Grassroots Democracy to National Mobilization: COSATU as a Model of Social Movement Unionism”. Economic and Industrial Democracy, 19(4), 633-666.
• Hisarlı, D., Demir, B. (2022) Türkiye Tekstil Endüstrisi Profili ve Yaşam Ücreti, Rapor, Temiz Giysi Kampanyası. Son Erişim 30 Nisan 2024: https://www.temizgiysi.org/wp-content/uploads/2017/03/CP_TR.pdf
• Hyman, R. (1994). “Industrial relations in Western Europe: An era of ambiguity?”, Industrial Relations, 33 (1), 1-24.
• Hyman, R. ve Grumball-McCormick, R. (2017). “Resisting labour market insecurity: Old and new actors, rivals or allies?”, Journal of Industrial Relations, 59 (4), 538 – 561.
• Ibsen, C.L. ve Tapia, M. (2017). “Trade union revitalisation: Where are we now? Where to next?” , Journal of Industrial Relations, 59 (2), 170 – 191.
• ILO (2020) Trade Unions in Transition What Future for Trade Unions ?, ILO Bureau for Workers’ Activities – ACTRAV, https://www.ilo.org/resource/what-future-trade-unions
• Iversen, T. (1996). Power, flexibility, and breakdown of centralized wage bargaining: Denmark and Sweden in comparative perspective, Comparative politics, 28 (4), 399 – 436.
• İnce, D., Akbalık, S. (2022) “Hastanelerinde Temizlik İşçilerinin Çalışma Koşulları ve Covid-19 Pandemi Sürecindeki Deneyimleri: İstanbul Örneği”, Çalışma ve Toplum, C.4, S.75. s.2839-2874.
• Jensen, C. S. (2020). “Trade unionism in Europe: Are the working class still members?”, European Journal of Industrial Relations, 26(1), 107-120.
• Joyce, S., Stuart,M. ve Forde,C. (2023). “Theorising labour unrest and trade unionism in the platform economy” , New technology, work and employment, 38 (1), 21 – 40.
• Karadoğan, E. (2017) “Sendika ve Konfederasyon İlişkileri Açısından Sendikaların Konfederasyon Hareketliliği: Liman-İş Örneği”, Çalışma ve Toplum, 2017/4, 2079-2118.
• Karagöz, C. (2024). “Örgütsüz işçiye devam: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın verisine göre sendikalı işçi oranı yüzde 15,2”, Cumhuriyet (01.02.2024).
• Kelly, J. (1998). Rethinking of industrial relations: Mobilization, collectivism and long waves, London: Routledge.
• Kelly, J. (2015). “Trade union membership and power in comparative perspective”, The economic and labour relations review, 26 (4), 526 – 544
• Kılıç, S. (2016). “Sendikaların yeniden canlanması için iki rakip strateji: Paydaşlık ve örgütlenme”, Çalışma ve toplum, 50, 1203 – 1230.
• Kochan, T.A. ve Osterman, P. (1994). Mutual Gains Enterprise: Forging a Winning Partnership Among Labor, Management, and Government, Boston: Harvard University Press.
• Koç, Y. (2010) Türkiye İşçi Sınıfı Tarihi: Osmanlı’dan 2010’a, Ankara: Epos.
• Koç, Y. (2022) Türkiye İşçi Sınıfı Tarihi: Osmanlı’dan 2020’ye, Ankara: Tek Gıda-İş Sendikası Yayınları.
• Krachler, N., Auffenberg, J. ve Wolf, L. (2021). “The role of organizational factors in mobilizing professionals: Evidence from nurse unions in the United States and Germany”, British journal of industrial relations, 59 (3), 643 – 668.
• Lash, S. ve Urry, J. (1987). The end of organized capitalism, Wisconsin: The university of Wisconsin Press.
• Llyold, C. ve Payne, J. (2023). “Trade unions, digitalisation and country effects: A comparative study of banking in Norway and the UK”, European journal of industrial relations, 29 (4), 325 – 345.
• Marcolin, A. ve Gasparri, S. (2024). “Digitalization and employment relations in the retail sector: Examining the role of trade unions in Italy and Spain”, European Journal of Industrial Relations, 30 (2), 151 – 178.
• Marslev, K., Staritz, C. ve Raj-Reichert (2022). “Rethinking social upgrading in global value chains: Worker power, state- labour relations and intersectionality”, Development and change, 53 (4), 827 – 859.
• McLachlan, C. J., MacKenzie, R., & Greenwood, I. (2019). The Role of the Steelworker Occupational Community in the Internalization of Industrial Restructuring: The ‘Layering Up’ of Collective Proximal and Distal Experiences. Sociology, 53(5), 916–930.
• Mercier, L. (2001) Anaconda - Labor, Community and Culture in Montana’s Smelter City, Urbana and Chicago: University of Illinois Press.
• Millioğulları Kaya, Ö. (2017). “Sendikaya Bağlılık Üzerine Bir Alan Araştırması”, Çalışma Ve Toplum, 4(55), 2055-2078.
• Moody, Kim (1997) Workers in a Lean World: Unions in the International Economy. London: Verso.
• Munck, R.(2013) “The Precariat: a view from the South”, Third World Quarterly, 34:5, 747-762.
• Nowak, J. (2022). From industrial relations research to global labour studies: Moving labour research beyond Eurocentrism, Globalizations, 18 (8), 1335 – 1348.
• OECD (2024), "Trade Unions: Trade union density", OECD Employment and Labour Market Statistics (database), https://doi.org/10.1787/data-00371-en (son erişim 22 Nisan 2024).
• Öztürk, Ş. (2021) “Türkiye’de Turizm Sektöründe Sendikal Örgütlenme”, Marmara Üniversitesi Öneri Dergisi , Cilt 16, Sayı 56, Temmuz 2021, ISSN 2147-5377, ss. 419-450
• Özveri, M. (2016) “Yasaklarla Şekillenmiş Endüstri İlişkileri Sistemi ve 2015 Metal İşçileri Direnişi”, Çalışma ve Toplum, 2016/2,701-724.
• Özyazgan, V. (2012). “Türk tekstil sektörünün sorunlar ve çözümü üzerine bazı düşünceler”. Anadolu Bil Meslek Yüksekokulu Dergisi (25), 70-82.
• Pamuk, Ş. (2014). Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Portelli, A. (2011). They Say In Harlan County: An Oral History, Oxford: Oxford University Press.
• Radulescu, R. ve Robson,M. (2008). Trade unions, wage bargaining coordination, and foreign direct investment, Labour, 22 (4), 661 – 678.
• Schnabel, C. (2013). Union membership and density: Some (not so) stylized facts and challenges. European Journal of Industrial Relations, 19(3), 255-272.
• Schwab, K. (2018). Dördüncü Sanayi Devrimi, İstanbul: Optimist.
• Schwab, K. (2019). Dördüncü Sanayi Devrimini Şekillendirmek, İstanbul: Optimist.
• Selwyn, B. (2013). “Social upgrading and labour in global production networks: A critique and an alternative conception”, Competition and change, 17 (1), 75 – 90.
• Schiavone, M. (2007). “Moody’s Account of Social Movement Unionism: An Analysis”, Critical Sociology, 33(1-2), 279-309.
• Schmalz, S., Basualdo, V., Serrano, M., Vandaele, K. and Webster, E. (2023) “Varieties of platform unionism: a view from the Global South on workers’ power in the digital economy”, Work in the Global Economy, 3(2): 201–224.
• Southall, R. (1984). “Third world trade unionism: Equity and democratication in the changing international division of labour”, Canadian journal of development studies, 5 (1), 147 – 156. Standing, G. (2011), The Precariat: The New Dangerous Class. London: Bloomsbury Academic. Streeck, W. (2005). “The sociology of labor markets and trade unions”, (eds. Smelser, N.J. ve Swedberg, R.), The handbook of economic sociology, Princeton: Princeton university press, 254 – 283.
• Şafak, C. (2013). “12 Mart’tan 12 Eylül’e Türkiye’de Sendikalar", Toplum ve Bilim, Sayı 127, 121- 144.
• Şafak, C. (2017). “Türkiye’de toplu pazarlık sistemi ve sorunları”, (eds. Makal,A. ve Çelik, E.), Zor zamanlarda emek: Türkiye’de çalışma yaşamının güncel sorunları, Ankara: İmge kitabevi, 255 – 294.
• Thomsen, P.L. (2019). “Corporate social responsibility in global value chains”, (eds. Ponte, S., Gereffi, G. ve Raj-Reichert, G. (2019), Handbook on global value chains, London: Edward Elgar, 285 – 295.
• Uçkan, B (2004). "Türkiye deki Sendikalararası Rekabete Çarpıcı Bir Örnek Kristal İş ile T Çimse İş Arasındaki Mücadele," İş Güç, Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi , vol.6, no.1, 178, 1-5.
• Uçkan, B. (2013). “Two step forward, one step back, or vice versa: The new legal framework of collective labour relations in Turkey”, Transfer, 19 (4), 569 – 579.
• Urhan, B. (2005). “Türkiye’de Sendikal Örgu tlenmede Yaşanan Gu ven ve Dayanışma Sorunları”, Çalışma ve Toplum,.2005/1 İstanbul.
• Uzunoğlu, S. (2018) "Gazeteci Emeğinin Dönüşümü Ve Güvencesizleşme: Türkiyeli Dijital Haber Odalarının Serbest Muhabirleri Üzerine Bir Çalışma", Moment Dergi, 2018, 5(2): 195-218
• Toktaş S (2013). "Medya Emekçilerinin Sendikal Örgütlenme Sürecine Yönelik 61 Kavrayışları: Sorunlar ve Çözüm Önerileri", Mülkiye Dergisi, 37(3), 61-99.
• Trensor, W.J. (2018). “Unions for workers in gig economy: Time for a new labor movement”, Labor Law Journal, 69 (4), 181 – 193.
• Upchurch, M., & Mathers, A. (2012). “Neoliberal Globalization and Trade Unionism: Toward Radical Political Unionism?”, Critical Sociology, 38(2), 265-280.
• Vandaele, K. (2018). “Will trade unions survive in the platform economy? Emerging patterns of platform workers’ collective voice and representation in Europe”, European Trade Union Institute working paper, no.2018.05, http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3198546.
• Vandaele, K., Piasna, A., Zwysen, W. (2024). Are platform workers willing to unionize? Exploring survey evidence from 14 European countries, ILO Working Paper 106 (Geneva, ILO). https://doi. org/10.54394/QWUL5553
• Visser J (2011) “Why fewer workers join unions in Europe: A social custom explanation of memberships trends”, British Journal of Industrial Relations 40(3): 403–430.
• Visser, J. (2023). “Will they rise again? Four scenarios for the future of trade unions.”, Economic and Industrial Democracy, 0(0).
• von Holdt, K. (2002). “Social Movement Unionism: the Case of South Africa”, Work, Employment and Society, 16(2), 283-304.
• Yücesan-Özdemir, G. (2021). İnatçı Köstebek: Çağrı Merkezlerinde Gençlik, Sınıf ve Direniş, Ankara: İmge.
• Yücesan-Özdemir, G. ve Kaderoğlu - Bulu, Ç. (2022). Üye Kimlik Araştırması, Ankara: DİSK/ Genel-İş Sendikası Yayınları.
• Yücesan-Özdemir, G. (2024). Proleterlerin Gündüzü: Günümüzde İşçi Sınıfı Kültürü ve Etkileşimi, Ankara: İmge.
• Wallerstein, M. ve Western, B. (2000). “Unions in decline? What has changed and why”, Annual Review of Political Science, 3, 555- 577.