Kâşânî’nin Mektubu, Uluğ Bey’in Düzenlediği Edvâr Meclisi ve Merâgî’nin Şerh-i Edvâr’ı

Yıl 2024, Cilt: 3 Sayı: 5, 62 - 72

Seyid Muhammed Taki Hüseyni

Öz

İslâmiyet’in ilk asırlarından itibaren mûsikî nazariyatıyla ilgili çalışmalar başladı. İlk çalışmalar daha çok Yunan etkisinde ve kısıtlı konularda yapılmışken, daha sonra Fârâbî, İbn Sinâ ve İbn Zeyle gibi filozoflar tarafından kapsamlı ve ayrıntılı bir şekilde ele alındı. 13. yüzyılda Safiyüddin Urmevî, yapılan çalışmaları inceleyerek eksik veya yetersiz kalan konuları tamamladı ve “Edvâr” adı verilen metodunu Kitâbü’l-Edvâr fî maʿrifeti’n-nagam ve’l-evtâr adlı kitabında sundu. Urmevî’nin Kitâbü’l-Edvâr’ı, sonraki yazarlar tarafından kabul edilerek mûsikî nazariyatındaki eserlerin temelini oluşturdu. Kitâbü’l-Edvâr’da sunulan metot üzerine yazılan eserlerle birlikte birçok şerh çalışması da yapıldı. Bu şerhlerden biri de 15. yüzyılın büyük simâlarından Abdülkâdir-i Merâgî’ye aittir. Urmevî’nin takipçilerinden olan Merâgî’nin günümüze ulaşan Câmiu’l-elhân ve Makâsidu’l-elhân adlı eserlerinin telif yılı belli olsa da yazdığı Şerh-i Edvâr’ın telif tarihi tam olarak bilinmemektedir. Merâgî’nin Timurlu sultanları nezdinde hürmet gördüğü ve sultan meclislerine davet edildiği bilinmektedir. Ünlü matematikçi ve astronom Giyâsüddîn Kâşânî’nin babasına yazdığı mektuptan, Timurlu Devleti’nde düzenlenen bu ilmi meclislerden birinin detaylarını öğrenmekteyiz. Kâşânî’nin mektubunda aktardığı bilgilere göre, Uluğ Bey tarafından Semerkant’ta Merâgî’nin de katıldığı “Edvâr” konulu bir meclis düzenlenmiştir. Bu makalede Urmevî’nin Edvâr’ı üzerine yazılan şerhler ve Merâgî’nin eserlerinin telif tarihinden bahsettikten sonra, Kâşânî’nin hayatından kısaca bilgiler verilmiştir. Ardından Kâşânî’nin mektubu incelenerek Merâgî’nin hayatı ve Şerh-i Edvâr‘ının telif tarihi ile ilgili yeni bulgular tespit edilmiştir. Makalenin sonunda da mektubun Farsçası ile Türkçe tercümesine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mûsikî, Urmevî, Kâşânî, Merâgî, Uluğ Bey, Şerh-i Edvâr

Kaynakça

• Bagheri, Mohammad, (1375), Az Semerkand be Kaşan, Tahran: İntişarat-ı İlmi Ferhengi.
• Bahrânîpur, Ali. (1389). “Câygâh-ı Gıyâsüddîn Cemşîd Kâşânî dder Mekteb-i İlmî-i Semerkamd”, Mutalaat-ı Tarih-i İslam, (5), s. 5-28.
• Buhârî, Mübârekşâh. (1392ş). Şerhü’l-Edvâr, (thk. Abdullah Envar), Tahran: Ferhengistan-i Hüner.
• Buhârî, Mübârekşâh. Şerhi’l-Edvâr, Topkapı kütüphanesi, nr. A.3458.
• Dânişpejûh, M. T. (1391). Fihrist-i Âsâr-ı Hatti der Mûsikî. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî.
• el-Kindi. (1962). Müellefâtü’l-Kindiyyi’l-Mûsikîyye. (thk. Z. Yusuf,). Bağdad: Matbaatü’ş-Şefik.
• Fahri, M. (1974). Tarih el-felsefetü’l-İslâmiyye. Beyrut: Dârü’n-neşr.
• Fârâbî. (1967). el-Mûsîka’l-kebîr. (G. A. Haşe ve M. A. el-Hafnî, Ed.). Kahire: Dârü’l-kitabü’l-Arabî.
• Farmer, H. G. (1956). Târîhu’l-mûsîka’l-ʿArabiyye. (H. Nassâr ve A. el-Ehvânî, Çev.). Kahire: Mektebeti Mısır.
• Ghorbani, (1365). Zendegi-nâme-i Riyâzidânân-ı Devre-i İslâmî III-XI. Tahran: Merkez-i Neşr-i Danişgahi.
• Gillispie, Charles Coulston. (1395). Zindigi-nâme-i İlmî-i Danişmendan-ı İslamî, (trc. Bireşk, A.). Tahran: İntişarat-ı İlmi ve Ferhengi.
• Harezmî, Muhammed. (1989). Mefâtîhu'l-Ulûm. (thk. İbrahim el-Ebyârî), Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-Arabî.
• Hüseyni, S. M. T. (1388ş). Nağme-i Rud. Tahran: Sure-i Mihr.
• Hüseyni, S.M.T. (2023). Risâle Fî Fenni’l-Elhân (Hulâsatü’l-Efkâr Fî Ma’rıfetı’l-Edvâr) ve 15.Yy Mûsikî Nazariyâtındaki Yeri Ve Önemi. İstanbul: Dört Mevsim Kitap.
• Isfahânî, E.-F. (2008). el-Eğânî. (İ. Abbas, Ed.). Beyrut: Dâru’s-Sâdır.
• İbn Ebu Usaybia. (1965). ʿUyûnü’l-enbâʾ. (R. Nazzâr, Ed.). Beyrut: Darü’l-Mektebeti’l-Hayât.
• İbn Sina. (1956). Cevâmiʿu ʿilmi’l-mûsîkā min Kitâbi’ş-Şifâ. (Z. Yusuf, Ed.). Kahire: Matbaatü’l-Emriyye.
• İbnü’l-Kıftî. (1326). Târîhu’l-hükemâ (İhbârü’l-ʿulemâʾ). Kahire: Matbaati’s-sa’âde.
• İbnü’n-Nedîm. (1398). el-Fihrist fî ahbâri’l-ʿulemâʾi’l-musannifîn mine’l-kudemâʾ ve’l-muhdesîn ve esmâʾi kütübihim. Beyrut: Dâru’l-ma’rife.
• İhvânü’s-Safâ. (1405). Resâilü İhvânü’s-Safâ. (nşr. Butrus el-Bustânî). Ghom: Mektebü’l-‘alâmi’l-islâmî.
• Kâşânî, Gıyâsüddîn Cemşid. (1366). Risale-i Tâk ve Azac. (thk. Jazbi, A.R.), Tahran: Soruş. Kâşî, Yahya. Tercüme ve Şerh-i Edvâr, Tahran: Meclis Kütüphanesi, nr. 2207.
• Merâgî, Abdülkâdir. (1370ş). Şerh-i Edvâr, (thk. Bineş, Taki), Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî.
• Merâgî, Abdülkâdir. (1388ş), Câmi’ü’l-elhân, (haz. Hazrai, B.), Tehran: Ferhengistan-ı Hüner.
• Merâgî, Abdülkâdir. Câmi‘u’l-elhân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, nr. 3644.
• Merâgî, Abdülkâdir. Câmiu'l-elhân. Oxford: Oxford Üniversitesi, Bodleian Kütüphanesi, nr. Marsh 282.
• Merâgî, Abdülkâdir. Mekâsidü’l-elhân. Ankara: Milli Kütüphane, nr. A5238.
• Merâgî, Abdülkâdir. Mekâsidü’l-elhân. Meşhed: Asitan-ı Kuds Kütüphanesi, nr. 5390.
• Merâgî, Abdülkâdir. Mekâsidü’l-elhân. Paris: Bibliotheque Nationale Manuscripts Kütüphanesi, nr. 1121.
• Merâgî, Abdülkâdir. Mekâsidü’l-elhân. Tahran: Melik Kütüphanesi, nr. 1649.
• Merâgî, Abdülkâdir. Şerh-i Edvâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, nr. 3651.
• Mir Caferi, Hüseyin. (1375). Tarih-i Teymuriyân ve Türkmenân. İsfahan: Danişgah-ı İsfahan.
• Salihi, M. A. (1392). “Âsâr-i İmadeddin Yahya b. Ahmed-i Kâşânî ez Riyazidanan-ı Karn-ı Heştüm-i Hicri”, Miras-ı Şehab, (72-73), 233-240.
• Salmani, Milad. (2024). “XV. Asırda Memleketini Terk Etmek İsteyen Şirazlı Müzisyen İçin Yazılan Tavsiye Mektubu”, Meshk Journal of Religious Music, (1), s. 35-50
• Semerkandi, Abdurrazzak, (1353), Maṭlaʿ-ı Saʿdeyn ve Mecmaʿ-ı Baḥreyn. (nşr. Abdülhüseyin Nevâî), Tahran: Kitabhane-i Tahuri.
• Sezikli, U.- Hüseyni, S.M.T. (2023). “Abdülkâdir-I Merâgî’nin Günümüze Ulaşamayan Eserleri”. İslam Tetkikleri Dergisi 13/2 (Eylül 2023), 863-886.
• Şîrâzî, Kutbüddîn (2009). Dürretü’t-tâc li-gurreti’d-dîbâc. (haz. Nasrullah Nasihpur). Tahran: Ferhengistan-i Hüner.
• Şirvânî, Fethullah. (1388ş). “el-Mecelle fî’l-mûsikî”, Mirâs-ı Baharistan. (haz. Hüseyni, S.M.T.), Tahran: İntişarat-ı Meclis.
• Taşkörüzade (1395). eş-Şakâiku’n-Numaniyye. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-Arabiyye.
• Urmevî, Safiyüddin. (1380ş). Kitâbü’l-Edvâr fi’l-Mûsîkî (Tercüme-i Fârsî be-İnzimâm-ı Metn-i Arabî-i An, Mütercim-i Nâşinâhte). Tahran: Miras-ı Mektub.