Karabağ Meselesi ve Türkiye-Ermenistan İlişkilerine Etkisi

Yıl 2025, Sayı: 78, 57 - 95, 11.11.2025

Esengül Ayaz Avan

https://doi.org/10.36542/erma.1649526

Öz

Bu çalışmanın amacı Azerbaycan ve Ermenistan arasında çatışmaların başladığı 1990’lı yılların başından İkinci Dağlık Karabağ Savaşı’na kadar geçen süreçte Dağlık Karabağ Sorununun Türkiye-Ermenistan ilişkileri üzerindeki etkisini tartışmak ve İkinci Dağlık Karabağ Savaşı sonrası süreçte ise ikili ilişkilerde yaşanan değişim ve dönüşümü ortaya koymaktır. Çalışmanın temel tezi; Dağlık Karabağ Sorunu on yıllar boyunca Türkiye ve Ermenistan arasında diplomatik, siyasi ve ekonomik ilişkiler kurulmasını engelleyen önemli bir mesele olmuştur. Ermenistan’ın Dağlık Karabağ’daki işgalini sonlandıran İkinci Dağlık Karabağ Savaşı’ndan sonra Türkiye-Ermenistan ilişkilerinde yeni bir dönem başlamış ve normalleşme yönünde önemli adımlar atılmıştır. Ancak Türkiye-Ermenistan ilişkilerinde sınırın açılması ve diplomatik ilişkilerin yeniden tesisi edilmesi gibi tam bir normalleşme sağlanması hala Azerbaycan-Ermenistan ilişkilerine ve Dağlık Karabağ’a dair tüm meselelerin çözümüne bağlıdır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye , Ermenistan , Azerbaycan , Dağlık Karabağ Sorunu , İkinci Dağlık Karabağ Savaşı

The Karabakh Issue and Its Impact on Türkiye-Armenia Relations

Öz

The aim of this study is to discuss the impact of the Nagorno-Karabakh conflict on Türkiye-Armenia relations from the beginning of the 1990s, when the conflicts between Azerbaijan and Armenia began, until the Second Nagorno-Karabakh War, and to reveal the changes and transformations in bilateral relations after the Second Nagorno-Karabakh War. The main thesis of the study is that the Nagorno-Karabakh conflict has been an important issue that has prevented the establishment of diplomatic, political and economic relations between Türkiye and Armenia for decades. After the Second Nagorno-Karabakh War, which ended Armenia's occupation of Nagorno-Karabakh, a new era began in Türkiye-Armenia relations and important steps were taken towards normalization. However, a full normalization between Türkiye and Armenia, such as opening the border and reestablishing diplomatic relations, still depends on Azerbaijan-Armenia relations and the resolution of all issues related to Nagorno-Karabakh.

Anahtar Kelimeler

Türkiye , Armenia , Azerbaijan , Nagorno-Karabakh Conflict , Second Nagorno-Karabakh War

Kaynakça

• Alizade, Nazrin. “Azerbaycan’ın Karabağ Zaferi ve Türkiye’nin Güney Kafkasya’da Artan Etkisi” ANKASAM, 30 Aralık 2020. https://www.ankasam.org/azerbaycanin-karabag-zaferi-ve-turkiyenin-guney-kafkasyada-artan-etkisi/
• Aljazeera. “Azerbaycan-Ermenistan sorunu çözülürse...” Erişim 4 Ekim 2024. https://www.aljazeera.com.tr/haber/azerbaycan-ermenistan-sorunu-cozulurse.
• Aljazeera. “Erdoğan’dan Ermenilere 9 dilde taziye.” Erişim 22 Eylül 2024. https://www.aljazeera.com.tr/haber/erdogandan-ermenilere-9-dilde-taziye
• AVİM. “ERMENİSTAN’IN GEREKÇELİ KARARI - 9 Şubat 2010.” Erişim 5 Haziran 2025. https://avim.org.tr/tr/Bulten/ERMENISTAN-IN-GEREKCELI-KARARI-9-Subat-2010
• Ayaz Avan, Esengül. “Avrupa Komşuluk Politikası Bağlamında AB-Ermenistan İlişkileri ve Rusya Etkisi.” Avrasya Etüdleri, no. 61 (Aralık 2022): 45-90.
• Aydın, Mustafa. “1990-2001 Kafkasya ve Orta Asya’yla İlişkiler”, Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar içinde, ed. Baskın Oran, Cilt: 2, 366-439. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Azizi, Hanan. “Zengezur Koridoru'nun endişelendirdiği İran'dan "Rusya'nın dizginlenmesi" çağrısı” Independent, 16 Eylül 2024. https://www.indyturk.com/node/745238/d%C3%BCnyadan-sesler/zengezur-koridorunun-endi%C5%9Felendirdi%C4%9Fi-i%CC%87randan-rusyan%C4%B1n-dizginlenmesi
• BBC News. “Ankara, Azerbaycan ve Ermenistan'ın barış antlaşması görüşmelerine nasıl bakıyor?” Erişim 6 Haziran 2025. https://www.bbc.com/turkce/articles/c517vqe01y7o
• BBC News. “Dağlık Karabağ: Ermenistan Başbakanı Paşinyan, antlaşmayı 'halkımız için acı verici' sözleriyle tanımladı.” Erişim 2 Ekim 2024. https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-54882585
• BBC News. “Dağlık Karabağ neden önemli, Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki sorun ne zaman ve nasıl başladı?” Erişim 23 Eylül 2024. https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-54330024
• BBC News. “Erdoğan, Paşinyan'la görüştü: 'Ermenistan'la tam normalleşme hedefine ulaşacağımıza inanıyorum'.” Erişim 7 Ekim 2024. https://www.bbc.com/turkce/articles/cyxyrgvzerqo
• BBC News. “Ermenistan Cumhurbaşkanı Sarkisyan, Genelkurmay Başkanı'nı görevden almayı reddetti.” Erişim 6 Ekim 2024. https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-56224544
• BBC News. “Türkiye-Ermenistan normalleşme süreci: Moskova'da bugün yapılan ilk görüşmeden neler bekleniyor?” Erişim 18 Kasım 2024. https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59990143
• BBC News. “Zengezur Koridoru: Azerbaycan ile Ermenistan arasında tartışma yaratan proje hakkında neler biliniyor?” Erişim 5 Haziran 2025. https://www.bbc.com/turkce/articles/cd0e0p2zj7do.
• BBC News. “1915’te Ölen Ermeniler İçin İlk Taziye Mesajı.” Erişim 22 Eylül 2024. https://www.bbc.com/turkce/haberler/2014/04/140423_erdogan_1915_aciklama.
• CIS.LEGISLATION. “Declaration on Independence of Armenia (1990).” Erişim 24.10.2024. https://cis-legislation.com/document.fwx?rgn=2902.
• Constitute Project. “Armenia’s Constitution of 1995 with Amendments through 2015.” Erişim 24.10.2024. https://www.constituteproject.org/constitution/Armenia_2015
• Cumhuriyet. “İbrahim Kalın: Ermenistan ile normalleşmeye olumlu bakıyoruz.” Erişim 6 Kasım 2024. https://www.cumhuriyet.com.tr/turkiye/ibrahim-kalin-ermenistan-ile-normallesmeye-olumlu-bakiyoruz-1872662
• Cura, Ali. “AGİT Minsk Grubunun 28 yılda çözemediği kriz 44 günde sonlandırıldı” Anadolu Ajansı, 25 Aralık 2020. https://www.aa.com.tr/tr/azerbaycan-cephe-hatti/agit-minsk-grubunun 28-yilda-cozemedigi-kriz-44-gunde-sonlandirildi/2055318.
• Çağan Elbir, Hazel. “Gerçek” ve “Sahte” Yer Değiştiriyor: Karabağlı Ermeniler’i Çağıran Ermenistan’dan Sert U-Dönüşü” AVİM, 8 Kasım 2023. https://avim.org.tr/tr/Yorum/GERCEK-VE-SAHTE-YER-DEGISTIRIYOR-KARABAGLI-ERMENILER-I-CAGIRAN-ERMENISTAN-DAN-SERT-U-DONUSUhttps://avim.org.tr/tr/Yorum/GERCEK-VE-SAHTE-YER-DEGISTIRIYOR-KARABAGLI-ERMENILER-I-CAGIRAN-ERMENISTAN-DAN-SERT-U-DONUSU
• Çalışkan, Burak. “2. Karabağ Savaşı ve Güney Kafkasya’da Yeni Dönem” İnsamer, 4 Aralık 2020. https://insamer.com/tr/2-karabag-savasi-ve-guney-kafkasyada-yeni-donem_3524.html
• Demirağ, Yelda. “2015’e Bir Kala Türkiye-Ermenistan İlişkileri”. Ermeni Araştırmaları, no. 47 (Mayıs 2014): 71-84.
• Deveci Bozkuş, Yıldız. “Ermenistan’la normalleşme süreci: Sınırda buluşma ne anlama geliyor?” Fikirturu, 1 Ağustos 2024. https://fikirturu.com/jeo-politika/ermenistanla-normallesme-sureci-sinirda/
• Deveci Bozkuş, Yıldız. “Karabağ Savaşı Sonrası Türkiye-Azerbaycan-Ermenistan İlişkileri.” Journal of Balkan and Black Sea Studies, no. 8 (June 2022): 127-54.
• Deveci, Mustafa. “Diplomatik kaynaklar: Türkiye Ermenistan’la normalleşme çabasında samimi” Anadolu Ajansı, 13 Ocak 2023. https://www.aa.com.tr/tr/politika/diplomatik-kaynaklar-turkiye-ermenistan-la-normallesme-cabasinda-samimi/2786778
• Dilaver, Tutku. “Deprem, Diplomasi ve Dış Politika” AVİM, 6 Mart 2023. https://avim.org.tr/tr/Yorum/DEPREM-DIPLOMASI-VE-DIS-POLITIKA
• Dilaver, Tutku. “Nokta Atışlardan Silahlı Çatışmaya: Azerbaycan-Ermenistan Savaşın Eşiğine Nasıl Geldi?” AVİM, 21 Temmuz 2020. https://avim.org.tr/tr/Analiz/NOKTA-ATISLARDAN-SILAHLI-CATISMAYA-AZERBAYCAN-ERMENISTAN-SAVASIN-ESIGINENASIL-GELDI.
• Duran, Burhanettin. “Normalleşmenin Yeni Durağı, Ermenistan...” SETA, 17 Aralık 2021. https://www.setav.org/turkiye-ermenistan-iliskileri/normallesmenin-yeni-duragi-ermenistan.
• Erarslan, Fatih, ve Fatma Nur Özdemir. “Azerbaycan-Türkiye İlişkilerinde Önemli Bir Kavşak: İkinci Karabağ Savaşı”. Türk Dünyası Araştırmaları 129, no. 255 (Aralık 2021): 315-34.
• Eyvazlı, Elşad. “Türk Basınında Dağlık Karabağ Sorunu: Milliyet, Hürriyet, Sabah Gazeteleri Örneği.” Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 4, no. 1 (Ağustos 2017): 57-74.
• Gökçe, Mustafa. “Yukarı Karabağ Sorunu ve Türkiye Ermenistan İlişkileri Üzerine Bir Değerlendirme.” Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, no.7 (2011): 1139-1154.
• Göksedef, Ece. “Türkiye-Ermenistan ilişkileri: Son 30 yılda neler yaşandı?” BBC News Türkçe, 27 Aralık 2021. https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-59802160
• Gözkaman, Armağan. “Türkiye-Ermenistan 'normalleşmesi': Farklı koşullar, yeni bir yaklaşım” Anadolu Ajansı, 6 Mayıs 2022. https://www.aa.com.tr/tr/analiz/turkiye-ermenistan-normallesmesi-farkli-kosullar-yeni-bir-yaklasim/2580860#
• Grigoryan, Armen. “Diplomatic thaw between Turkey and Armenia?” Friedrich Naumann Foundation, 21 Şubat 2023. https://www.freiheit.org/diplomatic-thaw-between-turkey-and-armenia
• İme, Gamze. “Azerbaycan’ın Yukarı Karabağ’da Gerçekleştirdiği Anti-Terör Operasyonu Üzerine Bazı Düşünceler (19-20 Eylül 2023).” Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 7, no. 13 (Ocak 2025): 195-230.
• İşyar, Ömer Göksel. “Azeri-Ermeni Çatışması, Barış Arayışları ve Çözümsüzlük”, Orta Asya ve Kafkasya içinde, ed. Tayyar Arı, 193-228. Bursa: MKM Yayıncılık, 2010.
• Kantarcı, Şenol. “Türkiye-Ermenistan İlişkileri: Önce “Peynir Diplomasisi” sonra “Futbol Diplomasisi” Turkish Forum, 28 Temmuz 2008. https://www.turkishnews.com/tr/content/2008/07/28/turkiye-ermenistan-iliskileri-once-%E2%80%9Cpeynir-diplomasisi%E2%80%9D-sonra-%E2%80%9Cfutbol-diplomasisi%E2%80%9D/
• Kaymaz Mert, Melek. “Türkiye ve Ermenistan İlişkilerinin AB ve ABD Açısından Önemi: 90’lı Yıllar Açısından Bir Değerlendirme.” Sosyal ve Beşerî Bilimler Dergisi, 13, no. 1 (Temmuz 2021): 64-86.
• Köker, İrem. “Dağlık Karabağ: İHA ve SİHA'ların rolü ne oldu, Azerbaycan'a nasıl avantaj sağladı?” BBC News Türkçe, 12 Kasım 2020. https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-54917938
• Köse Mehmet. “Rus Barış Gücünün Karabağ’dan Çekilmesi.” SETA, 22 Nisan 2024. https://www.setav.org/5-soru/5-soru-rus-baris-gucunun-karabagdan-cekilmesi
• Köse, Talha. “Türkiye-Ermenistan İlişkilerinde Yeni Yol Haritası mı?” SETA, 18 Aralık 2021.
• https://www.setav.org/turkiye-ermenistan-iliskileri/turkiye-ermenistan-iliskilerinde-yeni-yol-haritasi-mi Lütem, Ömer Engin. “Türkiye-Ermenistan İlişkilerinin Güncel Durumu.” Ermeni Araştırmaları, no. 50 (Haziran 2015): 231-373.
• Meister, Stefan. “Dağlık Karabağ’da Savaş ve Ateşkes- Güney Kafkasya ve AB için on olası sonuç” Heinrich Böll Stiftung, 18 Kasım 2020. https://tr.boell.org/tr/2020/11/18/daglik-karabagda-savas-ve-ateskes-guney-kafkasya-ve-ab-icin-olasi-sonuc.
• Oran, Baskın. Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar 1980-2001, Cilt: 2. İletişim Yayınları, 2005.
• Oruç, Haydar. “Türkiye-Ermenistan ilişkileri nasıl seyredecek?” Alain Türkçe, 30 Temmuz 2024. https://tr.al-ain.com/article/turkiye-ermenistan-iliskileri-nasil-seyredecek
• Özcan, Derya Gülnaz ve Baykan Atalay, Dildar. “Depremlerden sonra Türkiye'nin Yunanistan ve Ermenistan'la ilişkilerinde olumlu hava” Anadolu Ajansı, 6 Mart 2023. https://www.aa.com.tr/tr/asrin-felaketi/depremlerden-sonra-turkiyenin-yunanistan-ve-ermenistanla-iliskilerinde-olumlu-hava/2838253
• Özden Cankara, Pınar ve Okan Çerez. “Türkiye-Ermenistan İlişkilerini Negatif Yönde Etkileyen Faktörler: Dağlık Karabağ Örneği.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, no. 77 (2021): 361-375.
• Özerdem, Füsun. “Avrupa Birliği Doğu Ortaklığı Programı ve Program Ülkelerinin Algıları: Üyelik Olmadan Asla”. Elektronik Siyaset Bilimi Araştırmaları Dergisi, 13, no. 1 (Ocak 2012): 14-34.
• Palabıyık, Mustafa Serdar. “2000 Sonrası Türkiye Ermenistan İlişkileri.” Erişim 4 Ekim 2024. https://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/2000-sonrasi-turkiye-ermenistan-iliskileri/
• Rehimov, Ruslan. “Azerbaycan'ın Karabağ'daki antiterör operasyonunun üstünden 1 yıl geçti” Anadolu Ajansı, 19 Eylül 2024. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/azerbaycanin-karabagdaki-antiteror-operasyonunun-ustunden-1-yil-gecti/3334438.
• Rehimov, Ruslan. “26 yıldır kâğıt üzerinde kalan mutabakat: Bişkek Protokolü” Anadolu Ajansı, 12 Mayıs 2020. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/26-yildir-kagit-uzerinde-kalan-mutabakat-biskek-protokolu/1837950 Savunma Sanayii Dergilik. “2. Karabağ Savaşı’nın üzerinden 2 yıl geçti.” Erişim 22 Kasım 2024. https://savunmasanayiidergilik.com/tr/HaberDergilik/2-Karabag-Savasi-nin-uzerinden-2-yil-gecti.
• TRTHABER. “Ermenistan Azerbaycan'a saldırdı.” Erişim 27 Ekim 2024. https://www.trthaber.com/haber/gundem/ermenistan-azerbaycana-saldirdi-518943.html
• TRTHABER. “Paşinyan: Türkiye ile diplomatik ilişkiler kurmayı içtenlikle istiyoruz.” Erişim 6 Kasım 2024. https://www.trthaber.com/haber/dunya/pasinyan-turkiye-ile-diplomatik-iliskiler-kurmayi-ictenlikle-istiyoruz-648319.html.
• Tulun, Mehmet Oğuzhan. “Karabağ Anlatısını Kontrol Etme Mücadelesi: Ermeni Sivillerin Güvenliğine Karşı Azerbaycan Devletinin Egemenliği” AVİM, 10 Ekim 2023. https://avim.org.tr/tr/Analiz/KARABAG-HAKKINDAKI-ANLATIYI-KONTROL-ETME-MUCADELESI-ERMENI-SIVILLERIN-GUVENLIGI-ILE-AZERBAYCAN-DEVLETLETININ-EGEMENLIGI-KARSI-KARSIYA.
• Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. Dışişleri Bakanlığı 1992 Tarihçesi. T.C. Dışişleri Bakanlığı Yayınları, 1994. Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. “No: 14, 18 Ocak 2010, Ermenistan Anayasa Mahkemesi'nin Türkiye-Ermenistan Protokollerine İlişkin Gerekçeli Kararı Hk.” Erişim 22.09.2024. https://www.mfa.gov.tr/no_-14_-18-ocak-2010_-ermenistan-anayasa-mahkemesi_nin-turkiye-ermenistan-protokollerine-iliskin-gerekceli-karari-hk_.tr.mfa
• Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. “No: 152, 30 Temmuz 2024, Türkiye-Ermenistan Normalleşme Süreci Özel Temsilcilerinin Beşinci Toplantısı Hk.” Erişim 21.11.2024. https://www.disisleri.gov.tr/no_-152_-turkiye-ermenistan-normallesme-sureci-ozel-temsilcilerinin-besinci-toplantisi-hk.tr.mfa
• Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. “No: 385, 14 Aralık 2017, Ermenistan Dışişleri Bakanı Edward Nalbantyan’ın İddiaları Hk.” Erişim 02.06.2025. https://www.mfa.gov.tr/no_-385_-ermenistan-disisleri-bakani-edward-nalbantyanin-iddialari-hk.tr.mfa
• Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. “Türkiye- Ermenistan Siyasi İlişkileri.” Erişim 22.10.2024. https://www.mfa.gov.tr/turkiye-ermenistan-siyasi-iliskileri.tr.mfa.
• Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. “Türkiye ile Ermenistan Arasında 10 Ekim 2009 Tarihinde Zürih’te İmzalanan Protokoller.” Erişim 12.09.2024. https://www.mfa.gov.tr/data/DISPOLITIKA/t%C3%BCrkiye-ermenistan-turkce.pdf.
• Uçarol, Rıfat. Siyasi Tarih (1789-1999). Filiz Kitabevi, 2000.
• Uzgel, İlhan. “1919-1923 Sevres Barış Antlaşması”, Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar içinde, ed. Baskın Oran, Cilt: 1, 113-154. İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Zbigniew Brzezınskı. Büyük Satranç Tahtası Amerika’nın Küresel Üstünlüğü ve Bunun Jeostratejik Gereklilikleri. Çeviren Yelda Türedi. İnkılap Yayınları, 2005.
• Zengin, Gürkan. Hoca -Türk Dış Politikasında “Davutoğlu Etkisi. İnkılap Kitabevi, 2010.