Milletler Cemiyeti ve Ermeni Sorunu (1919-1922)

Yıl 2018, Sayı: 61, 107 - 184, 05.12.2018

Tolga Başak

Öz

Bu
çalışmada başta Milletler Cemiyeti Meclisi ve Cemiyet Konseyi dokümanları olmak
üzere konuyla ilgili İngiliz arşiv kayıtları değerlendirilmek suretiyle
Milletler Cemiyeti’nin Ermeni sorununa ilişkin tavırları ve Milletler
Cemiyeti-Ermenistan ilişkileri incelenmiş, böylelikle Ermeni sorununun I. Dünya
Savaşı’ndan sonraki seyri tanımlanmaya çalışılmıştır. Savaştan sonra
uluslararası platformlarda tartışılan konulardan biri de Ermeni sorunu ve
Ermenistan’ın geleceği meselesiydi. Savaşın İtilaf devletlerinin galibiyetiyle
sonuçlanması, Ermeni sorununun gelişim sürecini de etkiledi. Osmanlı
İmparatorluğu’nun Mondros Mütarekesi ile fiilen yıkılıp, Türkiye topraklarının
Paris’teki görüşmelerde masaya yatırılması, Büyük Ermenistan projesiyle ilgili
Ermeni isteklerin ortaya çıkmasına sebep olmuş, adı geçen politik istekler,
uluslararası sistemin savaştan sonra “halletmek” zorunda kaldığı önemli
sorunlardan biri haline gelmişti. Dönem itibariyle Ermeni sorunu ve Ermenistan
mandaterliğiyle ilgili tartışmaların merkezinde Milletler Cemiyeti yer
alıyordu. İtilaf devletlerinin, bağımsız Ermenistan projesinin getirdiği
yükümlülüklerden kaçıp, bu konudaki sorumlulukları Milletler Cemiyeti’ne havale
etmeleri, Milletler Cemiyeti’ni sorunun merkezine konumlandırmış, Ermenistan
için mandater bir devlet bulunamaması nedeniyle, mandater devletin görev ve
yükümlülüklerinin Milletler Cemiyeti’ne havale edilmeye çalışılması, Ermeni
sorununun çıkmazlarının daha da büyümesine neden olmuştu. Bu süreçte sınırlı
imkânlara sahip olan Milletler Cemiyeti’nin, bu görevi üstlenip soruna çözüm
üretecek bir pozisyonda olmaması, durumu içinden çıkılmaz bir hale getirmiş,
neticede adı geçen süreçte İtilaf ve Ermeni beklentilerini karşılayacak bir
formül bulunamamıştı.

Anahtar Kelimeler

Milletler Cemiyeti, Ermeni Sorunu, Ermenistan Mandaterliği

Kaynakça

• The National Archives of United Kingdom, Public Record Office
• Oriental and India Office Collections (British Library), India Office Records
• The Parliamentary Archives, House of Lords Record Office, Lloyd George Papers
• Düstur, 3. Tertip, Cilt: II.
• Kavanin Mecmuası, Devre: 1, Cilt: I, Ankara, 1943.
• League of Nations, Official Journal, Geneva, 1920.
• League of Nations, Procés-Verbal of the Fourth Session of the Council of the League of Nations, Geneva, 1920.
• League of Nations, Records of the First Assembly: Meetings of the Committees, 2 vols., II.
• Major General James G. Harbord, “Conditions in the Near East: Report of the American Military Mission to Armenia, October 16, 1919”, Senate Documents, 66. Congress, 2. Session, Document No: 266.
• Procés-Verbal of the Fourth Session of the Council of the League of Nations, Geneva, 1920.
• Traité Entre Les Puissances Alliés et Associées et la Turquie Signé Le 10 Aout 1920, A Sevres, Texte Français, Anglais et Italien.
• Documents on British Foreign Policy, 1919-1939, First Series, Volume: VII, 1920, Edited by Rohan Butler, M.A. and J.P.T. Bury, M. A, London, Her Majesty’s Stationery Office, 1958.
• Documents on British Foreign Policy, 1919-1939, First Series, Volume: VIII, 1920, Edited by Rohan Butler, M.A. and J.P.T. Bury, M.A, London, Her Majesty’s Stationery Office, 1958.
• Documents on British Foreign Policy, 1919-1939, First Series, Volume: XV, Edited by Rohan Butler, M. A. and J.P.T. Bury, M.A, M.E. Lambert, M.A., London, Her Majesty’s Stationery Office, 1963.
• Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1919, Vols., 13, Wahington, 1942-47.
• The Times
• “Constantinople and Armenia”, Interview with H. E. Boghos Nubar Pasha, The Asiatic Review, XVI/2, (April, 1920), s.189-191.
• AKŞİN, Sina, Kısa 20. Yüzyıl Tarihi, İstanbul, 2017.
• AR, Kamil Necdet, Türk-Amerikan İlişkileri Çerçevesinde Ermeni Meselesi (1918-1923), İstanbul, 2011.
• ARCHER, Clive, International Organizations, London, New York, 1992.
• ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Cilt: 1-2: 1914-1915.
• Armenia and the Turkish Settlement, Memorandum Submitted for the Consideration of H. M. Government by the British Armenia Committe, London, January, 1920.ARSLANIAN, Artin H., “British Wartime Pledges, 1917-1918”, Journal of Contemporary History, Volume: 13, Number: 3, (July, 1978), s.517-529.
• ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk, 2, İstanbul, 1999.
• BAŞAK, Tolga, Ermeni Sorunuyla İlgili İngiliz Belgeleri, (1912-1923), Avrasya İncelemeleri Merkezi, Ankara, 2018,BAYTOK, Taner, İngiliz Kaynaklarından Türk Kurtuluş Savaşı, Ankara, 1970.
• BİLSEN, M. Cemil, Lozan, I,II, İstanbul, 1998.
• BROWN, Philip Marshall, “The Mandate Over Armenia”, The American Journal of International Law, Vol: 14, No: 3, (July, 1920), s.396-399.CİVELEK, Jale, Devletlerarası Teşkilatlar, İstanbul, 1986.
• DANIEL, Robert L., “The Armenian Question and American-Turkish Relations, 1914-1927”, The Mississippi Valley Historical Review, Vol: 46, No: 2, (September, 1959), s.252-275.
• EMERSON, Rupert, Sömürgelerin Uluslaşması, Asya ve Afrika Halklarının Ortaya Çıkışları, (Çev. T. Ataöv), Ankara, 1965.
• ERİM, Nihat, “Milletler Cemiyeti Üzerinde Düşünceler”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 1 (2014), s.31-46.
• EVANS, Laurance, Türkiye’nin Parçalanması ve ABD Politikası, (1914-1924), İstanbul, 2003.
• GIDNEY, James B., A Mandate for Armenia, Kent State University Press, Ohio, 1967.
• GÖNLÜBOL, Mehmet, Milletlerarası Siyasi Teşkilatlanma; Milletlerarası Siyasi Teşekküllerin Tarihi Gelişimi ve Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Ankara, 1964.GÜNDÜZ, Aslan, Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Teşkilatlar, İstanbul, 1994.
• HASGÜLER, Mehmet; ULUDAĞ, Mehmet; Devletlerarası ve Hükümetler Dışı Uluslararası Örgütler, Tarihçe-Organlar-Belgeler-Politikalar, İstanbul, 2018.HELMREICH, Paul C., Sevr Entrikaları, Büyük Güçler, Maşalar, Gizli Anlaşmalar ve Türkiye’nin Taksimi, Çeviren: Şerif Erol, İstanbul, 1996.
• HOVANNISIAN, Richard G., Armenia on the Road to Independence, 1918, Berkeley and Los Angeles, 1967.
• HOVANNISIAN, Richard G., The Republic of Armenia, Volume IV: Between Crescent and Sickle: Partition and Sovietization, Berkeley, Los Angeles, London, 1996.
• HOVANNISIAN, Richard G., The Republic of Armenia, Volume: I, The First Year, 1918-1919, Berkeley, Los Angeles, London, 1971.
• HOVANNISSIAN, Richard G., The Republic of Armenia, Volume: III, From London to Sévres, February-August 1920, Berkeley, Los Angeles, London, 1996.
• HUREWITZ, J. C., Diplomacy in the Near and Middle East, A Documentary Record: 1914-1956, Volume, II, Princeton, New Jersey, Toronto, New York, London, 1956.
• İngiliz Belgeleri’nde Lozan Barış Konferansı, Yayına Hazırlayan: Mim Kemal Öke, İstanbul, 1983.
• KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, IX, İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı, 1908-1918, Ankara, 1996.
• KAZEMZADEH, Firuz, The Struggle for Transcaucasia, Oxford, 1951.
• KELLER, Barbara Jean, The United States and Armenia, 1914 to 1920: The Armenian Mandate, Master’s Thesis, California State College, 1969.
• KENT, Marian, “Great Britain and the End of the Ottoman Empire, 1900-1923”, The Great Powers and the End of the Otoman Empire, Edited by Marian Kent, London, 1996, s.172-216.
• KIRAN, Abdullah, “Milletler Cemiyeti ve Önlenemeyen Savaş”, Girne American University Journal: Social and Applied Sciences, (2008), 3/VI, s.19-36.
• KIRKPINAR, Kenan, Ulusal Kurtuluş Savaşı Döneminde İngiltere ve Türkiye, (1919-1922), Ankara, 2004.
• Lozan Barış Konferansı, Tutanaklar, Belgeler, I-VIII, Çeviren: Seha L. Meray, İstanbul, 2001.
• MACMILLAN, Margaret, Paris, 1919, 1919 Paris Barış Konferansı ve Dünyayı Değiştiren Altı Ayın Hikâyesi, Çeviren: Belkıs Dişbudak, Ankara, 2001.
• MARASHLIAN, Levon, The Armenian Question from Sévres to Lausanne, Economics and Morality in American and British Policies, 1920-1923, I, A Dissertation Submitted in Partial Satisfication of the Requirements for the Degree Doctor of Philosophy in History, University of California, Los Angeles, 1992.
• MATZ, Nele, “Civilization and the Mandate System Under the League of Nations as Origin of Trusteeship”, Max Planck Yearbook of United Nations Law, Volume: 9, (2005), s.47-95.
• MERAY, Seha L., Uluslararası Hukuk ve Uluslararası Örgütler El Kitabı, Ankara, 1992.
• MILLER, D. H., “The Origins of the Mandates System”, Foreign Affairs, VI/2 (Ocak, 1928), s.277-289.
• NASSIBIAN, Akaby, Britain and the Armenian Question, New York, 1986.
• ÖKE, Mim Kemal, The Armenian Question, Ankara, 2001.
• RAFFI, Aram, “The Armenian Question”, The Asiatic Review, Volume: XVI, Nos: 45-48, (January-October, 1920), s.106-108.
• SANDER, Oral, Siyasi Tarih, 1918-1994, Ankara, 2010.
• SUNY, Ronald Grigor, Armenia in the Twentieth Century, Chico, California, 1983.
• ŞİMŞİR, Bilal, İngiliz Belgeleri ile Sakarya’dan İzmir’e, (1921-1922), 1972.
• ŞİMŞİR, Bilal, İngiliz Belgeleri’nde Atatürk, (1919-1938), III, Ankara, 1973.
• TAYLOR, A.J.P., English History, 1914-1945, Oxford, 1965.
• TAYLOR, A.J.P., “The War Aims of the Allies in the First World War” Essays Presented to Sir Lewis Namier, edited by Richard Pares and A. J. P. Taylor, (London, 1956), s.475-505.
• The Armenian Question Before The Peace Conference, “A Memorandum Presented by the President of the Delegation of the Armenian Republic to the President of the Peace Conference, Paris, February 12, 1919”, The Armenian Review, Vol: XXVII, No: 3-107, (Autumun, 1974), s.255-259.
• The Case for Armenia, The British Armenia Committe, London, 1921.
• The Case for Armenia, The British-Armenia Committee, London, 1923.
• TOYNBEE, Arnold J., The Western Question in Greece and Turkey, A Study in the Contact of Civilisations, London, Bombay, Sydney, 1922.
• Türk İstiklal Harbi, I, Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Genelkurmay Başkanlığı Harp Dairesi Resmi Yayınları, Seri No: 1, Ankara, 1962.
• ÜÇAROL, Rıfat, Siyasi Tarih, 1789-2012, İstanbul, 2013.
• ÜRER, Levent, Azınlıklar ve Lozan Tartışmaları, İstanbul, 2003.
• YERASIMOS, Stefanos, Milliyetler ve Sınırlar, Balkanlar, Kafkasya ve Orta Doğu, İstanbul, 2000.