İNGİLİZ BELGELERİYLE MONDROS MÜTAREKESİ VE ERMENİ SORUNU

Yıl 2016, Sayı: 55, 63 - 136, 01.10.2016

Tolga Başak

Öz

Bu çalışmada özellikle İngiliz kaynakları değerlendirilmek suretiyleMondros Mütarekesi’nin imzalanma sürecinde Ermeni sorunu incelenmiştir.Mondros Mütarekesi, Ermeni sorunu bağlamında önemli tartışma, açılım vetepkileri de beraberinde getirmişti. Mütareke, içeriği açısından Türkleri vebelki de onlardan daha fazla Ermenileri huzursuz etti. Ermeniler, savaşesnasında kendilerine verilen bağımsızlık vaadinin gerçeğe dönüştürülmesiiçin Türkiye ile yapılacak mütarekenin kendi beklentilerini de karşılayacakşekilde düzenlenmesini istemişlerdi. Bu bağlamda savaş esnasında göçettirilen Ermenilerin geri döndürülmeleri ile Altı Vilayet ile Kilikya’nınstratejik noktalarının işgal edilip koruma altında bir “Ermenistan” bölgesioluşturulması, Ermenilerin başlıca istekleri arasındaydı. Neticede gerekErmeni baskıları gerekse İngiliz Dışişleri’nin uyarıcı raporları üzerinemütareke taslağına bazı yeni maddeler eklendiyse de, eklenen bu maddelerErmenileri tatmin etmedi. 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi’ninimzalandığı haberi, hayallerinin gerçeğe dönüşebileceğini düşünendünyadaki tüm Ermenileri sevince boğduysa da, mütarekenin Ermenibeklentilerini karşılamaktan uzak olan içeriği büyük bir hayal kırıklığınınyaşanmasına sebep oldu. I. Dünya Savaşı’nda ortak menfaatler noktasındaşekillenen İngiliz-Ermeni işbirliği süreci, menfaat birlikteliğinin ortadankalkmasıyla yol ayrımına gelmiş, Mondros Mütarekesi de içeriği,tepkimeleri ve sonuçlarıyla bu yol ayrımının başlangıcını oluşturmuştu

Anahtar Kelimeler

I. Dünya Savaşı, Mondros Mütarekesi, ErmeniSorunu, İngiltere, Türkiye

(MUDROS ARMISTICE AND ARMENIAN QUESTION IN THE LIGHT OF BRITISH DOCUMENTS)

Öz

In this study, the Armenian question in the signing process ofMudros Armistice is analyzed through specifically evaluation of Britishsources. Mudros Armistice led to significant discussions, initiatives andreactions in the contexts of Armenian question. The content of the armisticedisturbed Turks and perhaps disturbed the Armenians more than the Turks.Armenians wanted the authorities to regulate the armistice which was going tobe signed with Turks to meet their expectations in order to fulfill the

Anahtar Kelimeler

First World War, Armistice of Mudros, Armenian Question, Britain, Turkey

Kaynakça

• The National Archives, Public Record Office (İngiliz Milli Arşivi)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi
• B. Resmi Yayınlar ve Tutanaklar
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre: 3, Cilt: 1, İçtima Senesi: 5, Sekizinci İnikad, 30 Teşrin-i Evvel 1334 (1918) Çarşamba, TBMM Basımevi, Ankara, 1992
• Parliamentary Debates, House of Commons, 5/110, 18 November 1918.
• The Case for Armenia, The British Armenia Committe, London, 1921.
• The Treatment of the Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916,
• Documents Presented to Viscount Grey of Fallodon with a Preface by
• Viscount Bryce, Misc No: 31, Cmd 8325, H. M. Stationery Office, London, New York and Toronto, 1916.
• c. Süreli Yayınlar
• 1. Gazeteler
• Hadisat
• Tasvir-i Efkâr
• The New York Times
• Vakit
• Zaman
• Ermeni Araştırmaları
• Harp Tarihi Vesikaları Dergisi
• Journal of Contemporary History
• Middle Eastern Studies
• II. Telif eserler
• A. Kitaplar
• Başak, Tolga, İngiltere’nin Ermeni Politikası, İstanbul, 2008.
• Başak, Tolga, Türk ve İngiliz Kaynaklarıyla Mondros Mütarekesi ve Uygulama Günlüğü (30 Ekim 30 Kasım 1918), İstanbul, 2013.
• Bayar, Celal, Ben de Yazdım, I, İstanbul, 1997.
• Busch, Briton Cooper, Mudros to Lausanne: Britain’s Frontier in West Asia, 1918-1923, New York, 1976.
• Evans, Stephen F., The Slow Rapprochement, Britain and Turkey in the Age of Kemal Atatürk, 1919-1938, The Eothen Press, Walkington, Beverley, 1982.
• Fromkin, David, Barışa Son Veren Barış. Modern Ortadoğu Nasıl Yaratıldı? (1914-1922), Çeviri: Mehmet Harmancı, İstanbul, 1989.
• Gökay, Bülent, Bolşevizm ile Emperyalizm Arasında Türkiye, (1918-1923), İstanbul, 1997.
• Helmreich, Paul C., Sevr Entrikaları, Büyük Güçler, Maşalar, Gizli Anlaşmalar ve Türkiye’nin Taksimi, Çeviren: Şerif Erol, İstanbul, 1996.
• Hovannisian, Richard G., Armenia on the Road to Independence, 1918, Berkeley and Los Angeles, 1967.
• Hovannissian, Richard G., The Republic of Armenia, Volume: I, The First Year, 1918-1919, Berkeley, Los Angeles, London, 1971.
• inal, İbnülemin Mahmud Kemal, Osmanlı Devrinde Son Sadrıazamlar, XIII.
• Cild, (Mehmed Said Halim Paşa, Mehmed Talat Paşa, Ahmed İzzet Paşa, Damad Mehmed Ferid Paşa, İstanbul, 1952.
• İzzet Paşa, Ahmet, Feryadım, II, İstanbul, 1993.
• Joseph Somakian, Manough, Empires in Conflict: Armenia and the Great Powers, 1895-1920, New York, 1995.
• Maliye Nazırı Cavid Bey, Felaket Günleri, Mütareke Devrinin Feci Tarihi, I, Yayına Hazırlayan: Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul, 2000.
• Orbay, Rauf, Cehennem Değirmeni, Siyasi Hatıralarım, I, İstanbul, 1993.
• Selek, Sabahattin, Milli Mücadele (Ulusal Kurtuluş Savaşı), I, İstanbul, 2002.
• Shaw, Stanford J., From Empire to Republic, The Turkish War of National Liberation 1918-1923, A Documentary Study, Volume: I, Ankara, 2000.
• Sonyel, Salahi R., Atatürk, The Founder of Modern Turkey, Ankara, 1989.
• Toynbee, Arnold J., Armenian Atrocities, The Murder of a Nation, London, New York, Toronto, 1915.
• Toynbee, Arnold J., The Western Question in Greece and Turkey, A Study in the Contact of Civilisations, London, Bombay, Sydney, 1922.
• Türk İstiklal Harbi, I, Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Genelkurmay Başkanlığı Harp Dairesi Resmi Yayınları, Seri No: 1, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1962.
• Türkgeldi, Ali, Moudros ve Mudanya Mütarekelerinin Tarihi, Ankara, 1948. B. Makaleler ve Bildiriler Başak, Tolga, “İngiltere’nin Kafkasya Politikası ve Ermeni Sorunu, (1917- 1918)”, Ermeni Araştırmaları, Sayı: 45, Yıl: 2013, s. 93-127.
• Bıyıkoğlu, Tevfik, “Mondros Mütarekenamesi’nde Elviye-i Selâse ile ilgili Yeni Vesikalar”, Belleten, XXI/81-84, Ankara, 1957, s.567-580.
• Bıyıklıoğlu, Tevfik, “Mondros Mütareke Anlaşması”, VI. Türk Tarih Kongresi, Ankara (20-26 Ekim 1961), Türk Tarih Kurumu Yayınlarından, IX Seri, No: 6, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara, 1967, s.572-582.
• Jeaschke, Gotthard, “Mondros’a Giden Yol”, Belleten, Cilt: XXVIII, Sayı: 109, (Ankara, 1964), s.141-152.
• Dyer, Gweyne, “The Turkish Armistice of 1918: 2; A Lost Opportunity: The Armistice Negotiations of Moudros”, Middle Eastern Studies, Volume: 8, No: 3, (October, 1972), s.313-348.
• Başak, Tolga, “İngiliz Genelkurmay Başkanlığının Ermeni Raporu: Tarihsel ve Etnolojik Açıdan Ermeniler, (5 Nisan 1918)” Ermeni Araştırmaları, Sayı: 44, Yıl: 2013, Ankara, 2013, s.187-233.
• Arslanian, Artin H., “British Wartime Pledges, 1917-1918”, Journal of Contemporary History, Volume:13, Number: 3, (July, 1978), s.517-529.
• Kurat, Yuluğ Tekin, “Bir İmparatorluğun Son Nefesi: Monduros”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 48, (Eylül, 1971), s.38-43.