CUMHURİYET ÖNCESİ BİTLİS’TE YABANCI OKULLAR VE MİSYONERLİK FAALİYETLERİ

Yıl 2016, Sayı: 54, 163 - 208, 01.09.2016

M Törehan Serdar

Öz

Bu çalışma Cumhuriyet öncesi Bitlis’te misyoner faaliyetleri ve bufaaliyetler kapsamında açılan okulların çalışmalarını incelemektedir. Buokullarda okuyan Ermeni gençler daha sonra Anadolu topraklarındaOsmanlı devleti aleyhine faaliyetlerde aktif rol oynamışlardır. Bu çalışmadaHristiyanlığın yayılması ve yardım faaliyetleri görüntüsü altındamisyonerlerin açtıkları okullar aracılığı ile birer aracı haline geldikleriülkelerin, Osmanlı devleti toprakları ve Anadolu’da siyasi emellerineulaşabilmek için nasıl Osmanlı ve Türk karşıtı propaganda yaptıkları veAnadolu’da çıkan isyanlarda nasıl rol oynadıkları araştırılmıştır. Sonuçolarak Bitlis’te Ermeni ayaklanmalarında ve Müslüman mezaliminde bumisyoner okulları ve faaliyetlerinin önemli etkisi bulunduğu önesürülmektedir

Anahtar Kelimeler

Bitlis, Ermeniler, Amerikan Bord Heyeti, YabancıOkullar, Misyonerler

(FOREIGN SCHOOLS AND MISSIONARY ACTIVIES IN BITLIS IN PRE-REPUBLIC ERA)

Öz

This study analyzes missionary activities in Bitlis and operationsof schools opened as part of the said activities. The Armenian youth thatstudied in these schools later played an active role in activities in Anatoliaagainst the Ottoman state. In this study, it is examined how missionaries,under the guise of spreading Christianity and bringing aid services, madeanti-Ottoman and anti-Turkish propaganda and what role they played inrevolts raised in Anatolia via schools in order for countries, of which theyhave become an instrument, to reach their political ambitions in theOttoman territories and Anatolia. Ultimately, it is asserted that the saidmissionary schools and activities played a role in the Armenian revolts andatrocities against Muslims in Bitlis

Anahtar Kelimeler

Bitlis, Armenians, American Board of Commissioners for

Kaynakça

• BOA, A.MKT.MHM, 694/2-8
• BOA, A.MKT.MHM, 694/2-9
• BOA, DH.TMIK.M, 127/23-1
• BOA, DH.TMIK.M, 127/23-2
• BOA, DH.TMIK.M, 127/23-5
• BOA, İ.DH, 883/70444-18
• BOA, MF.MKT, 259/7-1
• BOA, MF.MKT, 385/34-1
• BOA, MF.MKT, 385/34-3
• FO/4162/E 13585, Mc Donell Dernekar, 29.10.1970
• İkincil Kaynaklar Amerikan National Archives, Despathes from U.S. Consult in Sivas (1886- 1966) Microcopy No: T-681, Roll 1, 15 Eylül 1887 tarihli rapor.
• Azap, Eralp Yaşar. Osmanlı Belgelerinde Bitlis, Bitlis Eğitim, Tanıtım Vakfı yayınları (BETAV), İstanbul 2015
• Bryce, James ve Arnold Toynbee. Osmanlı İmparatorluğunda Ermenilere Yönelik Muamele 1915-1916 (Mavi Kitap), Cilt I. Çeviren Ahmet Hüner, Pencere Yayınları, İstanbul,
• Çark, Rh. Y. Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler 1453-1953, Yeni Matbaa, İstanbul 1953,
• Çavdar, Tevfik. Osmanlıların Yarı Sömürge Oluşu, Nazım Hikmet Kültür Yayınları.
• Cırık, Bülent. İkinci Meşrutiyet Döneminde Bitlis Sancağı (1908-1914),
• Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015
• Dinçer, Nahit. Yabancı Özel Okullar, İstanbul 1978
• Ermeni Komitelerinin A’mal ve Harekât-ı İhtilâliyyesi, İlânı Meşrutiyetten Evvel ve Sonra, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1983
• Esenkal, Ebru. Yabancı Ülkeler Tarafından Osmanlı Coğrafyasında Açılan Okullar, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne, 2007
• Gürsoy, Şahin. Türk-Ermeni İlişkilerinin Bozulmasında Amerikalı Misyonerlerin Rolleri Üzerine Bir İnceleme, Kocatepe Üniversitesi, sosyal Bilimler Dergisi
• Haydaroğlu, İlknur Polat. Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Kültür Bakanlığı 47
• Hocaoğlu, Mehmet. Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, Anda Dağıtım, İstanbul 1976,
• Hovannisian, Richard G. Armenian Baghesh (Pageş)/Bitlis and Taron/Mush, Edited by Richard G. Hovannisian, Ucla Armenian History and Culture Series, Historic Armenian Cities and Provinces, 2 California, Academic publishers since 1980
• Keha, Murathan. Osmanlı İmparatorluğu’nda Misyonerlik ve Erzurum’daki Faaliyetleri, EKEV Akademi Dergisi, Sayı:58, 2014
• Kırşehirlioğlu, Erol. Türkiye’de Misyoner Faaliyetleri, İstanbul 1963,
• Lewis, Bernard. The Erergence of Modern Turkey, Oxford 1968, Ankara 1970,
• Mayewski, General. Van ve Bitlis Vilayetleri Askeri İstatistiği, Ankara Üniversitesi. Basımevi, Ankara 1986,
• Memalik-i Osmaniyye’nin 1330 (1914) Senesi Nüfus İstatistiği, Dersaadet 1336 (1920),
• Mısırlıoğlu, Kadir. Moskof Mezalimi, Cilt I-II, Sebil Yayınları, İstanbul 1977,
• Özdemir, Hikmet vd. Ermeniler: Sürgün ve Göç, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, XVI. Dizi - Sayı 101, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2004,
• Raymond, H. Kevorkian ve Paul Paboudijan, Les Arménins dans L’Empire Ottoman â la veille du génocide, Paris 1992,
• Selvi, Haluk. Amerikalı Misyoner George P. Knapp ve Bitlis’te Ermeni Olayları (1893-1896), Ermeni Ayaklanmaları (1894-1909) Sempozyumu, Ankara, 2014
• Serdar, M. Törehan. Bitlis’te Ermeniler ve Ermeni Mezalimi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, Van 1995,
• Serdar, M. Törehan. Bitlis’te Ermeniler ve Ermeni Mezalimi, Genişletilmiş 2. Baskı, Bitlis Valiliği, Bitlis 2006,
• Sevinç, Necdet. Ajan Okulları, Oymak Yayınları, İstanbul 1975 Sevinç, Necdet. Sanık Yazılar, İstanbul 1974
• Şimşir, Bilal N. Amerika’nın Türk-Ermeni Politikası, Türk Yurdu Dergisi, Cilt 26, Sayı 226, Haziran 2006,
• Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C.II, İstanbul 1985
• Temizer, Abidin. Van’da Amerikan Board Misyonerlerinin Faaliyetleri ve Van Amerikan Hastanesi, Avrasya İncelemeleri Dergisi, II/2, 2013
• Thomson, Robert W. Armenian Baghesh (Pageş)/Bitlis and Taron/Mush, Bitlis and Armenian Histories, Ucla Armenian History and Culture Series, Historic Armenian Cities and Provinces, 2 California, Academic publishers since 1980
• Tozkoparan, Neşe. 19. Yüzyılda Van’da Misyoner Örgütleri ve Bu Örgütlerin İhtilalci Ermeni Hareketlerindeki Rolü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van, 2007
• Türközü, Kemal. Osmanlı Sovyet Belgeleriyle Ermeni Mezalimi, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ay yıldız Matbaası, Ankara 1983,
• Uralgiray, Yusuf. İslam Âleminde Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara 1977
• Uras, Esat. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul 1976
• Yücel, İdris. Kendi Belgeleri Işığında American Board’ın Osmanlı Ülkesindeki Teşkilatlanması, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2005