ERMENİSTAN’IN BOLŞEVİKLEŞMESİ SÜRECİNDE TÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİNE BİR BAKIŞ (1920-1921)*

Yıl 2015, Sayı: 51, 301 - 327, 01.09.2015

Hasan Demirci

Öz

Bu çalışmada, Bolşeviklerin iktidara geldiği 1917 yılından itibarenKafkasya’da İngilizlerin “Kafkas Seddi” politikalarına karşı izlediğisiyasetin başarılı bir neticesi olan 1920 yılı Ermenistan’da Bolşevikidaresinin kurulması sürecinde Anadolu’nun doğusunda meydana gelenMüslüman-Türk ahaliye yönelik Ermeni tecavüzleri karşısında KazımKarabekir Paşa komutasındaki Kafkas Türk Ordusu’nun İleri Harekâtıçerçevesinde Türk-Ermeni ilişkileri ortaya koyulmuştur. Bu süreç verilirkenbir yandan 1920’deki Anadolu Türkiye’sinin mevcut siyasi koşulları gözönünde bulundurulurken diğer yandan Ermenistan’daki Taşnak ve Bolşevikgrupların Türkiye’ye karşı politik tavırları mercek altına alınmıştır.Anadolu’daki Kemalistlerin Ermenilere bakışının, tam bağımsızlık prensibive Sovyet Rusya ile ilişkiler açısından şekillendiği görülmüştür. ErmenilerinKemalistlere karşı duruşunu ise Sevr vaatlerini kendilerine sunan ABD veSovyet Rusya’nın arka çıkması ve iktidardaki Taşnak Partisi’nin nasyonalisttutumu belirlemiştir. Eylül 1920’de başlayıp Aralık ayı başlarına kadardevam eden Türk İleri Harekâtı sonucunda Taşnakçı Ermenilerle imzalanan2-3 Aralık 1920 tarihli Gümrü Antlaşması ve akabinde Ermenistan’dakiBolşeviklerin iktidarı Taşnakçılardan devralması hadiseleri, ikili ilişkilerdebir takım farklılıklara da yol açmıştır. Ermenistan’da Şubat 1921’deTaşnakçılarla Bolşevikler arasında patlak veren iç savaş Taşnak üyeleriniKemalist Anadolu’ya olan tavrının değişmesine neden olmuştur. HattaErivan’daki iç savaş yüzünden yüzlerce Taşnakçı Ermeni’nin Anadolu’yasığınma talepleri olmuştur. Fakat TBMM bu konuda katiyen ödünvermemiştir. Ayrıca Ermenistan’da Milli Selamet Komitesi’nin Reisi SimonVratzian’ın Mustafa Kemal’den yardım isteğine geçmişteki Taşnaksiyasetinden ötürü kayıtsız kalınmıştır

Anahtar Kelimeler

Gümrü, Ermenistan’ın Bolşevikleşmesi, Kemalistler, Taşnakçılar

(AN OVERLOOK TO TURKISH-ARMENIAN RELATIONS IN THE PROCESS OF BOLSHEVIZATION OF ARMENIA(1920-1921))

Öz

In this study, after 1917 that Bolsheviks dominated in Russia, in theprocess of Bolshevization of Armenia which in Caucasia Bolshevik Russiansprevented successfully against “Caucasian Wall” politics of British, in EastAnatolia massacres acted to Muslim-Tukish by Dashnakist Armenians in thelight of Forward Attack of Caucasus Tukish Army Commander KazımKarabekir Pasha are revealed. Examining to this process, the writer consideredto the next two conditions. Firstly, available political conditions in Anatolia in1920, and other, political attitudes against Kemalists of Dashnakists andBolshevik Armenians. As result of this, it was understood that in AnatoliaKemalists’s views to Dashnakist Armenians were limited with certainindependence principle and that focused with Soviet Russia relations.Inaddition to these conditions, Dashnakist Armenians’s attitude againstKemalists was determined with USA presenting themselves Sevres promises,supporting of Soviet Russsia, and nationalist behaviour of Dashnakistdominating. Had been conducted from September 1920 to early December, inresult of Turkish Forward Attack, Gümrü Treaty was signed between Kemalistsand Dashnakist Armenians in 2-3 December 1920 and then Armenia wasbolshevized by Bolshevik Russia with collaborating Bolshevik Armenians.Owing to these two events, Kemalist-Dashnakist relations were differentiated.Also interior war in February 1921 erupted between Bolshevik Russians andDashnakist Armenians brought about change to Dashnakist’s attitude. Due tothe interior war in Yerevan, hundereds of Dashnakist Armenians demanded forrefuge to Anatolia. But in this the subject Turkish Grand National Assemblerejected it certainly. Besides it was disregarded that Armenia SalvationComittee Chief Simon Vratzian demanded for support from Mustafa Kemal

Anahtar Kelimeler

Gyumru, Bolshevization of Armenia, Kemalists, Dahnakists

Kaynakça

• T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi Resmî yayınlar
• Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar’da ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi I (1906- 1918), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 23, Ankara 1995.
• Documents On British Foreign Policy 1919-1939, Volume XII, Her Majesty’s Stationery Office, London 1962.
• Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri I, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 49, Ankara 2001.
• Gazeteler ve Dergiler
• Askeri Tarih Belgeleri Dergisi
• Vakit; 25 Teşrin-i Sani 1336/25 Kasım 1920, 26 Teşrin-i Sani 1336/26 Kasım 1920, 29 Kanun-ı Evvel 1336/29 Aralık 1920 sayıları
• Vahdet; 23 Şubat 1337/23 Şubat 1921, 9 Mart 1337/9 Mart 1921 sayıları Araştırma Eserleri Kitaplar
• Bayur, Yusuf Hikmet, Armenians, (ed: Kemal Çiçek-Pınar Eray), TTK Basımevi, Ankara 2010.
• ____________________, Türk İnkılâbı Tarihi, III/4, TTK Basımevi, Ankara 1991.
• Bilge, A. Suat, Güç Komşuluk, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., Ankara 1992.
• Bournoution, George A., Ermeni Tarihi ( Ermeni Halklarının Tarihine Kısa Bir Bakış), (çev: Ender Abadoğlu-Ohannes Kılıçdağı), Aras Yay., İstanbul 2011.
• Çiçek, Kemal, Ermenilerin Zorunlu Göçü(1915-1917), TTK Basımevi, Ankara 2012.
• Erim, Nihat, Devletlerarası Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri, I, Ankara 1953.
• Gökdemir, Ahmet Ender, Cenûb-i Garbi Kafkas Hükümeti, ATAM Yayınları, Ankara 1989.
• Gürun, Kâmuran, Türk-Sovyet İlişkileri( 1920-1953), TTK Basımevi, Ankara 2010.
• Hovannisian, Richard, The Republic of Armenia (Between Crescent and Sickle Partition and Sovietization), Volume IV, University of California Press, London 1996.
• ___________________, The Republic of Armenia (The First Year, 1918-1919), Volume I, University of California Press, London 1971.
• Kaçaznuni, Ovannes, Taşnak Partisi’nin Yapacağı Bir Şey Yok (1923 Parti Konferansı’na Rapor), (çev: Arif Acaloğlu), Kaynak Yay., İstanbul 2014.
• Kazemzadeh, Firuz, The Struggle For Transcaucasia (1917-1921), Birmingham 1951.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Kars İli ve Çevresinde Ermeni Mezalimi, Ankara 1954.
• _____________________ , Milli Mücadelede Kars, I, İstanbul, 1960.
• Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Ankara Üniversitesi DTCF Yay., Ankara 1970.
• Nassibian, Akaby, Britain and the Armenian Question: 1915-1923, Croom Helm, London, 1984.
• Öke, Mim Kemal, Ermeni Meselesi 1914-1923, Aydınlar Ocağı Yay. , İstanbul 1986.
• Soysal, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, I, TTK Basımevi, Ankara 2000.
• Şemsutdinov, A. –BAGİROV, Y.A. , Bir Karagün Dostluğu Kurtuluş Savaşı Yıllarında Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri, (çev: A. Hasanoğlu), Bilim Yay., İstanbul 1979.
• Şimşir, Bilâl N., Ermeni Meselesi (1774-2005), Bilgi Yayınevi, Ankara 2009. Uras, Esat, The Armenians in History and The Armenian Question, Documentary Publications, İstanbul 1988.
• Yerasimos, Stefanos, Türk-Sovyet İlişkileri( Ekim Devrimi’nden Milli Mücadele’ye), İstanbul 1979.
• Yılmaz, İskender, Gümrü Antlaşması, ATAM Yay., Ankara 2001. Hatıralar Erdoğan, Fahrettin, Türk Ellerinde Hatıralarım, Yeni Matbaa, İstanbul 1954.
• Karabekir, Kâzım, İstiklâl Harbimiz, II, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2010. Makaleler
• Bozkurt, Abdurrahman, “Osmanlı Devleti ile Ermenistan Cumhuriyeti Arasındaki İlişkiler(1918-1920)”, OTAM Dergisi, sayı: 34, Güz 2013, s. 19- 58.
• Çiçek, Kemal, “Türk Ermeni İlişkileri ve Tehcir”, ‘Ermeni Soykırımı’ İddiaları- Yanlış Hesap Talat’tan dönünce-, ( der: Mustafa Çalık), Cedit Neşriyat, Ankara 2013, s.139-185.
• Dilek, Mehmet Sait, “Paris Barış Konferansı’nda Ermeni Sorunu”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, sayı: 15-16, 2009, s. 79-97.
• Doğanay, Rahmi, “Milli Mücadele Döneminde Türkiye, Sovyet Rusya ve İtilaf Devletlerinin Kafkasya Politikaları”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XIX/2, Elazığ 2009, s. 279-298.
• Topal, Coşkun, “Ermenistan’ın Sovyetleştirilmesi ve Ermeni Mülteciler Sorunu”, Ermeni Araştırmaları Dergisi, sayı: 29, Ankara 2008, s. 55.64.
• Yavuz, Nurcan, “Rusya’da 1917 İhtilâlinin Ermeniler Üzerine Etkisi”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 3, 1995, s. 125-144.
• Yılmaz, İskender, “Ermenistan’ın Bolşevikleşmesi”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14, Erzurum 2000.