KAFKAS CEPHESİNDE ERMENİ GÖNÜLLÜ BİRLİKLERİ (1914- 1916)*

Yıl 2015, Sayı: 50, 151 - 187, 01.06.2015

Cemil Hasanlı

Öz

Bu makalede Kafkas Cephesinde 100 yıl önce meydana gelen olaylarele alınmıştır. Doğu Anadolu’da yaşayan Müslüman halkına “gönüllübirlikleri” adıyla Ermeni silahlı çetelerinin yaptıkları cinayet ve şiddetin,etnik temizlemelerin ve yağmanın boyutları belirtilmiştir. Bu çalışmada,dünya güçlerinin ve öncelikle Çarlık Rusya’nın Osmanlı İmparatorluğu’nakarşı mücadelesinde Ermenileri kullanma çabaları bölgede neredeyseyüzyıldan fazla devam eden tartışmaların temelini oluşturuyor. Bu makaleRusya Devlet Askeri Tarih Arşivinin belgelerine dayanarak hazırlanmıştır.Söz konusu belgelerin pek çoğu ilk kez bu makalede akademi dünyasınındikkatine sunulmaktadır

Anahtar Kelimeler

Birinci Dünya Savaşı Kafkasya Cephesi, DoğuSorunu, Büyük Ermenistan, Ermeni gönüllü birlikleri

(ARMENIAN VOLUNTEER SQUADS ON THE CAUCASIAN FRONT 1914-1916)

Öz

The author analyzes the events that took place 100 years ago onthe Caucasian Front of World War I. He indicates the dimensions of themurder and violence, ethnic cleansing and pillaging perpetrated againstMuslim people living in Anatolia by armed Armenian gangs known as the“volunteer squads”. The author points out that the attempts of the greatpowers, the Russian Empire in particular, to use the Armenians against theOttoman Empire created the basis of a tension that remains prominent forover a century now. He relies on the documents of the Russian StateArchives of Military History, many of which are being put into academiccirculation for the first time

Anahtar Kelimeler

Caucasian Front of World War I, the Eastern Question, GreaterArmenia, Armenian volunteer squads

Kaynakça

• Birincil Kaynaklar:
• “’Berdan’ türü silahın ve donanımın dağıtıldığı Aleksandropol (Gümrü) kazası köylerinin listesi.” RDATA, f. 2100, l. 1, d.558, 1914.
• “1 Kasım 1915 tarihine göre 2. Ermeni gönüllü birliğinin listesi.” RDATA, f.2100, l.1, d.557.
• “1915 yılın başında Bakü İl Jandarma Müdürlüğüne gelen gizli bilgiler.” ACBBSBA, f. 276, l. 8, d. 498, 1915.
• “A. Hatisov’un Kafkas Ordusu Karargah Başkanına mektubu.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, 28.09.1916.
• “ABD “Eritassar Ayastan” gazetesine gönderilen mektuptan alıntı.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 557, 15.06.1915.
• “Aleksandropol (Gümrü) Gönüllü Birliğin Komutanın Aleksandropol Garnizon Komutanına raporu.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, 05.01.1915.
• “Artem Gasparyan’ın Tiflis Belediye Başkanına mektubu.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 557, 26.08.1915.
• “Asteğmen Badmaev’in Savunma Bakanlığına dilekçesi.” RDATA, f. 2100, l. 1, d.729, 05.10.1914.
• “Attaques des musulmans dans la region de Kars.” Archives d’Ali Mardanbey Toptchibachi, carton n° 9. CERCEC, EHESS, Paris, 1915.
• “Bakü Belediye Başkanın Topçibaşev hakkında notu.” RFDA, f.102, l.236, d.609, 04.05.1916.
• “Belyaev’ın Kafkas Ordusunun Genelkurmay Başkanına telgrafı.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 557, 07.09.1915.
• “Birlik Komutanı Vartapetyants’ın raporu.”RDATA, f. 2100, l. 1, d. 665, 17.01.1916.
• “Bolhovitinov’un Savunma Bakanlığına telgrafı.” RDATA, f.2100, l.1, d.535, 30.01.1915.
• “Bulgaristan’dan “Mşak” Ermeni gazetesinin yazı işlerine mektubu.” RDATA, f.2100, l.1, d.557, 1915. 182 Prof. Dr. Cemil HASANLI Ermeni Araştırmaları 2015, Sayı 50
• “Bükreş’teki Rusya’nın temsilcisinin telgrafı.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 558, 09.01.1915.
• “Çarın Ermenilere Bildirisi.” ACBBSBA. f. 2100, l. 1, d. 535, 17.09.1914.
• “Dışişleri Bakanın Kafkas Valisine telgrafı.” RDATA, f. 2100, l. 1, d.505, 26.08.1914.
• “Diplomat memur adına Dışişleri Bakanlığının şifreli telgrafı.” RDATA, f.2100, l.1, d.558, 02.02.1915.
• “Documents sur 1915: Adjars, Sarykamis.” Archives d’Ali Mardan-bey Toptchibachi, carton n° 9. CERCEC, EHESS, Paris, p.5.
• “Erivan’dan Tiflis’e General Mışlayevskiy’ye telgrafı.” RDATA, f.2100, l.1, d.722, 19.04.1914.
• “Ermeni birliğin Merkez Komitesinden Hınçak Partisinin Amerika’da Yönetim Kurulu’na.” RDATA, f. 2100, l. 1, d.557, 15.09.1915.
• “Ermeni birliğin personeli, Proje.” RDATA, f.2100, l.1, d.557, 1914.
• “Ermeni birliklerin taburlara dönüştürülmesi.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 557, 06.12.1915.
• “Ermeni gönüllü birliğin listesi 1 Kasım 1915 yılına göre.” RDATA, f.2100, l.1, d.557.
• “Ermeni gönüllülerin listesi.” RDATA, f.2100, l.1, d.558. 15.12.1914.
• “Ermeni gönüllülerin nakliye telgrafı.”. RDATA, f. 2100, l. 1, d. 665, 27.02.1916.
• “Ermenilerin İran ve Türkiye’nin Kafkas’a yakın toprakları satın almalarıyla ilgili konuya dair.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, 23.05.1916.
• “General Bolhovitinov’dan General Pustovoytenko adına telgrafı.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, 01.04.1916.
• “General Bolhovitinov’un General Voropanov’a telgrafı.” RDATA, f.2100, l.1, d.505, 25.11.1914.
• “General Bolhovitinov’un General Yudeniç’e telgrafı.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 729, 05.10.1914. 183
• Kafkas Cephesinde Ermeni Gönüllü Birlikleri (1914- 1916)
• Ermeni Araştırmaları 2015, Sayı 50
• “General Bolhovitinov’un prens V. Orlov’a mektubu.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, 03.04.1916.
• “General Bolhovitinov’un raporu.” RDATA, f.2100, l.1, d.558, 10.06.1915.
• “General Çernozubov’dan Kafkas Ordusu Karargahına.” RDATA, f.2100, l.1, d.646, 29.08.1916.
• “General L.M. Bolhovitinov’un Kafkas Valisi Askeri Danışmanına raporu.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, 11.12.1915.
• “General Leonid Bolhovitinov’un Kafkas ordusunun Genelkurmay Başkanı NikolayYudeniç’e telgrafı.” RDATA, f. 2100, l. 1, d.729, 05.10.1914.
• “General Leonid Bolhovitinov’un Kafkas’ın askeri valisine gizli rapordan.” RDATA, f.13134, l. 1, d. 82, 20.11.1914.
• “General Leonid Bolhovitinov’un Kağızman kazasının Kars vilayet reisine yazdığı gizli raporu.” RDATA, f. 13134, l. 1, d.82, 20.11.1914.
• “General Nikolayev General Yudeniç’e telgrafı.” RDATA, f. 210, l. 1, d. 646, 16.05.1916.
• “General Ryabikin’e Vartan’dan mektup.” RDATA, f.2100, l.1, d.557, 20.01.1915.
• “General Savelyev’den Kafkas Askeri Bölgesi Karargah Başkanına.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, 09.05.1916.
• “General Savelyev’in Kafkas Askeri Bölge Karargahı Başkanına.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 557, 09.05.1916.
• “General Yudeniç’in General Abatsiev’a telgrafı.” RDATA, f.2100, l.1, d.729. 23.10.1914.
• “General Yudeniç’in General Voropanov’a telgrafı.” RDATA, f.2100, l.1, d.505, 18.10.1914.
• “Generaller Yudeniç ve Bolhovitinov’un Kafkas ordusunun lojistik başkanına telgrafı.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 729, 05.10.1914.
• “İdari Komitesinin üyesi S. Vratsiyan’ın Ermeni Komitesine, Boston’a mektubu.” // RDATA, f.2100, l.1, d.646, 20.12.1915. 184
• Prof. Dr. Cemil HASANLI Ermeni Araştırmaları 2015, Sayı 50
• “İsviçre, Tiratsiyan’a gönderilmiş “Arşak” imzalı mektubundan alıntı.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 557, 29.07.1915.
• “Kafkas Askeri Bölge Karargahı Genelkurmay Başkanına.” Belge. RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, 01.05.1916.
• “Kafkas Ordu Karargah Başkanın telgrafı.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, 17.03.1916.
• “Kafkas Ordusu Başkomutanı Vorontsov-Daşkov’un Ermeni Patrik’ine Patrik’ine.” RDATA, f.2100, l.1, d.557, 19.06.1915.
• “Kafkas Ordusu Karargahından Tiflis Belediye Başkanı Hatisov’a.” RDATA, f.2100, l.1, d.558, 26.01.1915.
• “Kafkas Ordusunun Tedarik Genel Müdürlüğünden Kafkas Ordusu Başkomutanlık Karargahına.” RDATA, f.2100, l.1, d.558, 22.02.1915.
• “Kafkas Valiliği İdaresinden Kafkas Ordusu Karargahına.” RDATA, f.2100, l.1, d.646, 24.08.1915.
• “Kafkas Valiliğinden Kafkas Ordusu Saha Başkanına.” RDATA, f.2100, l.1, d.558, 29.01.1915.
• “Kafkas Valisi Sivil Danışmanın Türkiye Bölgeleri Askeri Valisine mektubu.” RDATA, f. 13227, l. 2, d. 8, 26.09.1916.
• “Kağızman kaza reisinin mektubundan.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 528, 04.08.1914.
• “Karadeniz Valiliğinden Kafkasya Valisine mektup.” RDATA, f. 1300, l. 1, d.890, l.16. 20.11.1914.
• “Kinar köyünde iki çocuk cinayeti hakkında.” RDATA, f. 2301, l. 2, d. 119, 31.01.1916.
• “Kont Vorontsov-Daşkov’un Dışişleri Bakanlığına gizli telgrafı.” RDATA, f. 2100, l. 1, d.558, 06.02.1914.
• “Levon Varadyan’ın Tiflis “Mşak” gazetesinin editörü Ambartsum Arakelyan’a mektubu.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, 03.06.1916.
• “M.Y. Caferov’un II. Nikolay’a rapor mektubu.” RDATA, f.1276, l.11, d.1459, Ocak 1915. 185
• Kafkas Cephesinde Ermeni Gönüllü Birlikleri (1914- 1916)
• Ermeni Araştırmaları 2015, Sayı 50
• “Maslovkin’in Ordu Karargahına, General Saveleev’a telgrafı.” RDATA, f.2100, l.1, d.557, 1914.
• “Mnatsakanyan’ın Amerika’da “Hınçak” partisinin yönetim kuruluna mektubu.” RDATA, f.2100, l.1, d.557. 22.07.1915.
• “O dönemde görevli olan Danıştay Başkanı S.A. Yegizarov’un “Mışak” gazetesinin editörü Arakelyan’a mektubu.” ACBBSBA, f. 276, l. 8, d. 463, 10.09.1915.
• “Orenburg Piskoposu Matfey’in Ortodoks cemaatine çağrısı.” ACDA, f. 3172, l. 1, d. 2, 1914.
• “Papazyan’ın Doğubayazıt’ten Tiflis’e Piskopos Mesrop’a.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, 06.08.1916.
• “Rusya’nın Konstantinopolis elçisi Mihail Girs’in gizli telgrafı.” RDATA. f. 2100, liste (l.) 1, dosya (d.) 535, yaprak (y.) 116. 16.09.1914.
• “Sarıkamış valisi Podgurskiy’nin Albay Grigoliya’ya ve Ardahan, Ordu ve Kağızman kaza reislerine telgrafı.” RDATA, f.2100, l.1, d. 460,
• 12.01.1915.
• “Savunma Bakanlığı genel müdürüne anonim mektup.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 665, y. 207. 25.06.1915.
• “Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi Yönetim Kurulu Sekreterliğine.” RDSSTA. Ekim 1947.
• “Teğmen Prohorov’un Kars Kalesinin Amirine raporu.” RDATA, f.2100, l.1, d.558, y.302. 03.05.1915.
• “Tiflis İl Jandarma Müdürlüğün raporu.” RDATA, f. 2100, l.1, d.557, 08.12.1915.
• “Tiflis İl Jandarma Müdürü Albay Pastryulin Kafkas Valiliği İstihbarat Dairesine gönderdiği rapor.” ACBBSBA, f. 276, l. 8, d. 498, y. 10. 1915.
• “Tiflis’ten “Armyanskiy Vestnik” gazetesine Moskova’ya gönderilen mektubun kopyası.” RDATA, f. 13227, l. 2, d. 8, y. 2-3. 14.08.1916.
• “Vasiliy Gadjimukov’un raporun üzerine General Bolhovitinov’un önergesi.” RSMHA, f. 2100, r. 1, v. 665, 25.02.1916. 186 Prof. Dr. Cemil HASANLI Ermeni Araştırmaları 2015, Sayı 50
• “Vramyan’ın darpinyan’a mektubu.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, y. 27. Ocak 1916.
• “Vratsyan’ın Iğdır’dan Tiflis’teki “Orizon” gazetesine telgrafı.” RDATA, f.2100, l.1, d.557, 22.08.1915.
• “Yarbay Savelyev, Kars Kalesi Karargah Komutanına.” RDATA, f.2100, l.1, d.557. 12.08.1915.
• “Yelizavetpol İl Jandarma Müdürün Kafkas Valiliğe bağlı Jandarma Müdürlüğüne mektubu.” ACBBSBA, f.276, l.8, d. 463, Şubat, 1915.
• “Yukarı Süleymanlı köyüne saldıran eski Ermeni gönüllünün davası.” RDATA, f. 2301, l. 2, d. 119, 26.09.1916.
• “Yuryev şehrine Sokolova adına mektubndan alıntı.” RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646, 1916.
• S. Vramyan’ın ABD, Boston’a “Ayrenik” gazetesi editörü Bay H. Darpinyan’a mektubu. 1915. RDATA, f. 2100, l. 1, d. 646.
• İkincil Kaynaklar:
• Baberovski, Yorg. Vrag est vezde. Stalinizm na Kavkaze. 2010.
• Boryan, B.A. Ermenistan, Uluslararası diplomasi ve SSCB. 1928.
• Claims of the Peace Delegation of the Republic of Caucasian Azerbaijan Presented to the Peace Conference in Paris. Paris, 1919.
• De Maleville, George. 1915 Osmalı-Rus Ermeni Trajedisi. Bakü. 1990.
• Ermeni Gönüllü Birlikler. Bakü: Azerneşr, Bakü, 2013.
• Erzurum Rus Baş Konsolosu V. Mayevskiy’nin notu. Bakü, 1994.
• Hasanli, Jamil. “Armenian Volunteers on the Caucasian Front (1914-1916)” The Caucasus & Globalization. Vol. 8 No: 3-4, 2014.
• İkbal, 19 Şubat 1915.
• Kafkas ve Rus İmparatorluğu: projeler, fikirler, yanılsamalar ve gerçekler.
• XIX yüzyılın başı- XX yüzyılın başı. St. Petersburg, 2005. 187
• Kafkas Cephesinde Ermeni Gönüllü Birlikleri (1914- 1916) Ermeni Araştırmaları 2015, Sayı 50
• Kavkazskoye Slovo (Kafkas sözü), 18 Ağustos 1916.
• Kazemzadeh Firuz, The Struggle for Transcaucasus (1917–1921). Bakü, Mart 1918.
• Kuba, Nisan-Mayıs 1918.
• La Libre Parole, 11 Juin 1915.
• Mayevskiy, V.F. Ermeni sorunun bir parçası olarak: Kafkas’taki ErmeniTatar sıkıntıları. Tiflis, 1915.
• Perinçek, Mehmet. Ermeni Sorunu. Moskova, 2011.
• Rustamova-Tohidi, Solmaz. Azeri katliamlar belgelerde. Bakü, 2009;
• Rustamova-Tohidi, Solmaz. Müslüman katliamlar belgelerle. Bakü, 2010.
• The Times, 18 May 1915.
• Tolstaya, Aleksandra. Moskva, AO ‘Kniqa i biznes’. Moskva с. 54. 1992.
• Yamayeva, L. A. (ed.) Rusya Devlet Duma’nın Müslüman milletvekilleri. 1906- 1917 yıllar. Dokuman ve belgeler koleksiyonu. Ufa, 1998.
• Kısaltmalar:
• RDTA: Rusya Devlet Askeri Tarih Arşivi
• RDSSTA: Rusya Devlet Sosyal – Siyasi Tarih Arşivi
• ACBBSBA: Azerbaycan Cumhuriyeti Başbakanlığa Bağlı Siyasi Belgeler Arşivi
• ACDA: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Arşivi
• f.: fond
• l.: liste
• d.: dosya