BİR YOL AYRIMININ SEBEPLERİ: MONDROS MÜTAREKESİ’NDEN İTİBAREN LOZAN ANTLAŞMASI’NA KADAR FRANSA CUMHURİYETİ İLE ERMENİ KOMİTELERİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER

Yıl 2014, Sayı: 49, 159 - 187, 01.12.2014

Maxime Gauın

Öz

Ermeniler ile Anglo-Sakson güçleri arasındaki ilişkilerin aksine,Fransa ile Ermeni komiteleri arasındaki ilişkiler üzerinde çok az araştırmayapılmıştır. Türk İstiklal Savaşı konusunda Fransa’nın özel bir konumuvardı; zira Ermeni milliyetçilerinin istediği toprakları işgal eden tek ülkeydiama onların iddialarını kabul etmeye en az meyilli olan ülkelerden biriydi.1918’deki Fransız-Ermeni ittifakının esas sebebi Almanya’ya ve Üçlüİttifak’a karşı ortaklaşa yürütülen savaştı. Ancak 1918’in bitmesiyleberaber; Ermeni Lejyonu’nun işlediği suçlar ve (Dünya Savaşı sırasındadaha önceden sergilenen bir takım disiplinsizlik vakalarının çizgisinde)Kahire’de Ramkavar Komitesi’nin ayaklanması, Paris’in Ermeni milliyetçiörgütlerine olan güvenini sarsmaya başlamıştır. Temmuz 1920’deki Türkkarşıtı Ermeni ayaklanması, Ermeni yağmacıların Adana’daki Fransızidaresi tarafından acımasızca bastırılması, (tam bu sırada) ErmeniLejyonu’nun feshedilmesi, (yine aynı dönem olan 1920 yazında) Tiflis’tekiFransız yüksek temsilcisinin Taşnak Ermenistan Cumhuriyeti’ni horgörmesi; Fransa’yı Ermeni-odaklı bir politikadan Türk-odaklı bir politikabenimsemeye sevk etmiştir. Bu değişim Ankara Anlaşması’nın (Ekim 1921)imzalanmasıyla belirgin hale gelmiştir. Ermeni milliyetçiler; Fransızlarıngeri çekilişi sırasında bilinçli bir şekilde kendi insanlarını Kilikya’dankitleler halinde göç etmeye kışkırtarak durumu daha beter hale getirmiş;Fransız hükümetinin Ankara’yı Atina’ya karşı desteklediği sırada 1922’deYunanistan desteleyerek de yeni bir stratejik hata yapmıştır. Ermenilerin bugelişmelere olan öfkesi Lozan Konferansı sırasında bir kez daha patlakvermiştir

Anahtar Kelimeler

Adana, Ermenistan, Ermeni Devrimci Federasyonu

(REASONS FOR PARTING OF WAYS: RELATIONS BETWEEN THE FRENCH REPUPLIC AND ARMENIAN COMMITEES FROM THE ARMISTICE OF MUDROS TO THE TREATY OF LAUSANNE)

Öz

Contrary to the relations between Armenians and Anglo-Saxonpowers, relations between France and the Armenian committees have beenrarely studied. France was in a special situation during the Turkish war ofindependence, being both the only power occupying a territory desired by theArmenian nationalists and one of the less inclined to accept their claims. Themain reason for the Franco-Armenian alliance that existed in 1918 was thecommon fight against Germany and the Triple-Alliance. However, as soon asthe end of 1918, the crimes of the Armenian Legion and the incitements by theRamkavar Committee of Cairo (in continuity with previous cases of indisciplineduring the World War) began to break the trust of Paris for the Armeniannationalist organizations. The Armenian anti-Turkish riot of July 1920, themerciless repression of the Armenian plunderers by the French administrationof Adana, the dissolution of the Armenian Legion (at the same time), thenegative appreciation of the Dashnak Republic of Armenia by the French HighCommissioner in Tbilissi (also in summer 1920) led from an Armenian-orientedpolicy to a Turkish-oriented one. The change was marked by the signature ofthe Ankara agreement (October 1921). The Armenian nationalists onlyworsened the situation by deliberately provoking the massive emigration oftheir compatriots from Cilicia, during the French withdrawal and committeda new strategic error by continuing to support Greece in 1922, when the Frenchgovernment was supporting Ankara against Athens. Armenian bitternessexploded once again during the Lausanne Conference

Anahtar Kelimeler

Adana, Armenia, Armenian Revolutionary Federation, Aristide

Kaynakça

• Archives du ministère des Affaires étrangères, La Courneuve, mikofilmler: P 1380, P 1426, P 16670, P 16672, P 16674, P 16675, P 16676, P 16677, P 17764, P 17784, P 17785, P 17786, P 17787.
• Service historique de la Défense (SHDN), Vincennes, arşiv kutlurarı 4 H 34, 4 H 42, 4 H 47, 4 H 49, 4 H 58, 4 H 60, 4 H 61, 4 H 62, 4 H 226, 7 N 3201, 7 N 3210, 16 N 3187. Yayınlamış Arşivler
• Beylerian, Arthur. Les Grandes Puissances, l’Empire ottoman et les Arméniens dans les archives françaises (1914-1918)/Fransız Arşivlerinde Büyük Devletler, Osmanlı İmparatorluğu ve Ermeniler (1914-1918). Paris, 1983.
• Commission des archives diplomatiques. Documents diplomatiques français: 1915/Fransız Kaynaklı Diplomatik Belgeler: 1915. III. Cilt. Brüksel: Peter Lang, 2004.
• Gazarian, Vatche (ed.) Boghos Nubar’s Papers and the Armenian Question, 1915-1918. Waltham: Mayreni, 1996.
• Sarınay, Yusuf (yön.). Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri. II. Cilt: 1918-1919. Ankara, 2002.
• Kitaplar ve Makaleler
• “Cilicie: les coulisses de la trahison française”/“Kilikya: Fransız ihanetinin arka planı”. Hay Baykar (Ermeni Mücadelesi). 24 Kasım 1982. ss. 8-9.
• “Dans les rues de Smyrne anéantie”/“Yok Edilen İzmir Sokaklarında”. L’Echo de Paris. 22 Eylül 1922, s. 1.
• “Les Arméniens voudraient un Etat indépendant”/Ermeniler bağımsız bir Devlet isterlerdi. Le Matin. 29 Şubat 1919.
• Aharonyan, Avetis ile Boğos Nubar Paşa. La Question arménienne devant la conférence de la paix/Barış Konferansı önünde Ermeni Sorunu. Paris: Imprimerie Dupont, 1919.
• Bir Yol Ayrımının Sebepleri: Mondros Mütarekesi’nden İtibaren Lozan Antlaşması’na Kadar Fransa Cumhuriyeti İle Ermeni Komiteleri Arasındaki İlişkiler 182 Maxime GAUIN Ermeni Araştırmaları 2014, Sayı 49
• Aksakal, Mustafa. The Ottoman Road to War. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
• Alain Quélla-Villéger. La Politique méditerranéenne de la France, 1870-1923. Un témoin, Pierre Loti/Fransa’nın Akdeniz Politikası, 1870-1923. Bir tanık, Pierre Loti. Paris, L’Harmattan, 1992.
• Armenia in the World War. New York, American Committee against the Lausanne Treaty, 1926.
• Aspirations et agissements révolutionnaires des comités arméniens avant et après la proclamation de la Constitution ottomane/Ermeni Komitelerinin Meşrutiyet Öncesi ve Sonrasındaki Devrimci Emelleri ve Eylemleri. İstanbul, 1917.
• Bayur, Yusuf Hikmet. Armenians. Ankara, TTK, 2010.
• Berberian, Houri. “The Delegation of Integral Armenia: From Greater Armenia to Lesser Armenia.” Armenian Review. 44-3 Sayısı. Güz 1991. ss. 39-64.
• Bergès, Maxime. La Colonne de Marach et quelques autres récits de l’armée du Levant/“Maraş Kolu” ve Yakın Doğu Ordusu’na Dair Birkaç Başka Anlatım. Paris, la Renaissance du livre, 1924.
• Bernand, Paul. Six mois en Cilicie, Aix-en-Provence, éditions du Feu, 1929.
• Bouhey, Vivien. Les Anarchistes contre la République. Contribution à l’hisoire des réseaux sous la Troisième République /Cumhuriyet’e Karşı Anarşistler. III. Cumhuriyet’teki Şebekeler Tarihi’ne Katkı (1890-1914). Rennes, PUR, 2008.
• Brémond, Édouard. La Cilicie en 1919-1920. Paris, Imprimerie nationale, 1921.
• Des Coursons, R. La Rébellion arménienne, ses origines, son but/ Ermeni İsyanı: Kaynakları, Amaçları. Paris, Librairie du Service Central de la Presse, 1895, http://louisville.edu/a-s/history/turks/la_rebellion_armenienne.pdf
• Dumont, Paul. Mustafa Kemal invente la Turquie moderne/Mustafa Kemal modern Türkiye’yi icat ediyor. Brüksel, Complexe, 1997.
• Erickson, Edward J. “Bayonets on Musa Dağ. Ottoman Counter-Insurgency Operation -1915. Journal of Strategic Studies. XXVIII-3. Haziran 2005. ss. 529-548.
• Ermeni Araştırmaları 183 2014, Sayı 49
• Erickson, Edward J. “The Armenian Relocations and Ottoman National Security: Military Necessity or Excuse for Genocide?” Middle East Critique. Güz 2011. ss.291-298.
• Erickson, Edward J. “The Armenians and Ottoman Military Policy”. War in History. XV-2 Nisan 2008, ss.141-167.
• http://www.tc-america.org/media/Erickson militarypolicy1915.pdf
• Gautherot, Gustave. La France en Syrie et en Cilicie. Courbevoie, Librairie indépendante, 1920.
• Girici, Abdülgani. Adana Ermeni Mezalimi Hatıraları. Ankara, TTK, 2011. Güçlü, Yücel. Armenians and the Allies in Cilicia. Salt Lake City, University of Utah Press, 2010.
• Gürün, Kâmuran. Le Dossier arménien/Ermeni Dosyası. Paris, Triangle, 1984. Hovannisian, Richard G. The Republic of Armenia. I., II. ve IV. Cilt. Londra, University of California Press, 1996,
• http://archive.org/download/whyarmeniashould00pasduoft/whyarmeniasho uld00pasduoft.pdf
• Kanuni’den Günümüze Türk-Fransız Münasebetleri. Uluslararası Kolokyum. İstanbul, Mostar, 2012.
• Karal Akgün, Seçil. “Ottoman Armenians İntricate Relations With Western Powers Before and During the Peace Settlement of the First World War.” Review of Armenian Studies, Sayı 18, ss. 39-45.
• Koloğlu, Orhan. “La campagne de Pierre Loti en faveur de la Turquie pendant la guerre d’Indépendance”/”Kurtuluş Savaşı’nda Türkiye İçin Pierre Loti Tarafından Yürütülen Kampanya”. ss. 57-75 - Paul Dumont ve Jean-Louis Bacqué-Grammont (der.). La Turquie et la France à l’époque d’Atatürk/Türkiye ve Fransa Atatürk Döneminde içinde. Paris, ADET, 1981.
• Korganoff, Gabriel. La Participatipn des Arméniens à la guerre mondiale sur le front du Caucase/Dünya Savaş’ına Kafkasya Cephesindeki Ermenilerin Katılımı (1914-1918). Paris, Massis, 1927.
• L’Amitié franco-arménienne/Fransız-Ermeni Dostluğu Konuşma. Paris: Finilkowski, 1919.
• Bir Yol Ayrımının Sebepleri: Mondros Mütarekesi’nden İtibaren Lozan Antlaşması’na Kadar Fransa Cumhuriyeti İle Ermeni Komiteleri Arasındaki İlişkiler 184
• Maxime GAUIN Ermeni Araştırmaları 2014, Sayı 49
• Le Capitaine Sarrou, un officier français au service de l’Empire ottoman/Osmanlı İmparatorluğu’nun Hizmetinde Olan Bir Fransız Subay: Yüzbaşı Sarrou. İstanbul, Les Editions İsis, 2002.
• Les Armées françaises au Levant / Yakın Doğu’daki Fransız Orduları. Cilt I. Vincennes, 1979.
• Loti, Pierre. La Mort de notre chère France en Orient/Doğu’daki Sevgili Fransamızın Ölümü. Paris, Calman-Lévy, 1920.
• Loti, Pierre. Les Alliés qu’il nous faudrait/Bize Lazım Olan Müttefikler. Paris, Calman-Lévy, 1919, http://www.archive.org/download/alliesquilnous00loti/alliesquilnous 00loti.pdf
• Mamoulia, Georges. Les Combats indépendantistes des Caucasiens entre URSS et puissances occidentales/SSBC ve Batı Devletleri Arasında Bulunan Kafkas Halkları’nın Bağımsızlık Mücadeleleri. Paris, L’Harmattan, 2009.
• Mattei, Jean-Louis. Büyük Ermenistan Peşinde Ermeni Komiteleri/Les Comités arméniens à la poursuite de la Grande Arménie. Ankara, Bilgi Yayınevi, 2008.
• McCarthy, Justin. The Turk in America. The Creation of an Enduring Prejudice. Salt Lake City, University of the Utah Press, 2010.
• Mélia, Jean. Mustapha Kémal ou la rénovation de la Turquie/Mustafa Kemal ya da Türkiye’nin Yenilenmesi. Paris, Fasquelle, 1929.
• Merriman, John. The Dynamite Club - How a Bombing in Fin de Siècle Paris Ignited the Age of Modern Terror. Boston, Houghton Mifflin Harcourt, 2009.
• Mutafian, Claude. “La Cilicie turquifiée par la France”/”Fransa tarafından Türkleştirilmiş olan Kilikya”. Historiens et Géographes/Tarihçiler ve Coğrafyacılar. 332. Sayı. Mayıs-Haziran 1992. ss. 151-160.
• Nalbandian, Louise. The Armenian Revolutionary Movement. Londra, University of California Press, 1963.
• Öke, Mim Kemal. The Armenian Question. Ankara, TTK, 2001.
• Paillarès, Michel. Le Kémalisme devant les alliés/Müttefikler Karşısında Kemalizm. İstanbul, Éditions du Bosphore, 1922.
• Ermeni Araştırmaları 185 2014, Sayı 49
• Pasdermadjian, Garéguine. Why Armenia Should Be Free. Boston, Hairenik Press, 1918.
• Pasdermadjian, Garéguine. Armenia: A Leading Factor in the Winning of War. New York, American Committee for the İndependence of Armenia, 1919, http://archive.org/download/armenialeadingfa00garo/armenialeadingfa00ga ro.pdf
• Said Halim Paşa. L’Empire ottoman et la guerre mondiale/Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Savaşı. Les Editions İsis, 2000 (1921).
• Salt, Jeremy. Imperialism, Evangelism and the Ottoman Armenians, 1878- 1896. Londra, Frank Cass, 1993.
• Shaw, Stanford J. “The Armenian Legion and İts Destruction of the Armenian Community of Cilicia”. ss. 158-164 - Türkkaya Ataöv (der.). The Armenians in the Late Ottoman Period içinde. Ankara, TTK/TBMM, 2001.
• Tachjian, Vahé. La France en Cilicie et en Haute-Mésopotamie/Kilikya ve Üst Mezopotamya’da Fransa. Paris, L’Harmattan, 2004.
• Ter-Minassian, Anahide. 1918-1920, la République d’Arménie. Brüksel, Complexe, 2006.
• Thobie, Jacques. Les Intérêts culturels français dans l’Empire ottoman finissant : l’enseignement laïque et en partenariat/Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemindeki Fransız Kültür Çıkarları: Laik ve Ortaklı Eğitim. Paris, Peeters, 2008.
• Thobie, Jacques. Intérêts et impérialisme français dans l’Empire ottoman, 1895-1914/Osmanlı İmparatorluğu’nda Fransız Çıkarları ve Emperyalizmi, 1895-1914. Paris, Publications de la Sorbonne, 1977.
• Turabian, Aram. L’Éternelle victime de la diplomatie européenne: l’Arménie/Avrupa Diplomasisinin Daimi Kurbanı: Ermenistan. Marseille, İmprimerie nouvelle, 1928.
• Turabian, Aram. Les Volontaires arméniens sous les drapeaux français/Fransız Bayrakları Altındaki Ermeni Gönüllüler. Marseille, İmprimerie nouvelle, 1917.
• Yavuz, Bige. Kurtuluş Savaşı Döneminde Türk-Fransız İlişkileri/Les relations turco-françaises durant la Guerre d’İndépendance. Ankara, TTK, 1994.
• Bir Yol Ayrımının Sebepleri: Mondros Mütarekesi’nden İtibaren Lozan Antlaşması’na Kadar Fransa Cumhuriyeti İle Ermeni Komiteleri Arasındaki İlişkiler 186 Maxime GAUIN Ermeni Araştırmaları 2014, Sayı 49
• Zeidner, Robert F. The Tricolor Over the Taurus: the French in Cilicia and Vicinity. Ankara, TTK, 2005.