(ARMENIAN REVOLTS IN ERZURUM, BİTLİS AND MAMÛRETÜLAZİZ VILAYETS )S (1890-1905) )

Yıl 2012, Sayı: 43, 165 - 194, 01.12.2012

Mevlüt Yüksel

Öz

The Armenian Issue, which became internationalised with thesigning of the Berlin Agreement following the 1877-1878 Ottoman-RussianWar, has become an important problem till now especially after theTransfer and Settling Law began to be employed by the OttomanGovernment during the World War I. The events that happened during theWorld War I have been considered a significant turning point in terms ofthe history of Turkish-Armenian relations, and The Transfer and SettlingLaw, or the Events of 1915, has been the main point of debates around thisissue. However, the period when the Armenian-based events mostly tookplace was the period between 1890 and 1909. Although the events of thisperiod, which took the form of small and big revolts by the Armeniancommittees, have significance in the process that resulted in theemployment of The Transfer and Settling Law, it must be remembered thatthey were the main reasons for the Events of 1915. This study is intended toexamine the Armenian events that happened between 1890 and 1905 in thethree of the so-called Eastern Cities, Erzurum, Bitlis and Mauretülaziz, whichconstituted the great part of the Eastern Anatolian Region, and their consequences

Anahtar Kelimeler

Armenian, revolt, committee, terror

ERZURUM, BİTLİS VE MAMÛRETÜLAZİZ VİLÂYETLERİNDEKİ ERMENİ İSYANLARI (1890-1905)

Öz

1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı sonrasında imzalanan BerlinAntlaşmasıyla uluslararası bir boyut kazan Ermeni Meselesi, OsmanlıHükümeti’nin I. Dünya Savaşı’nda uyguladığı Sevk ve İskân Kanunu ilegünümüze kadar gelen süreçte tam bir sorun boyutu kazanmıştır. Bundansonra I. Dünya Savaşı’nda yaşanan olaylar, Türk-Ermeni ilişkileri tarihiaçısından önemli bir dönüm noktası kabul edilerek “Sevk ve İskânKanunu” ya da diğer bir adıyla “1915 Olayları”, tartışmaların anahareket noktası haline gelmiştir. Oysa Anadolu’da Ermeni olaylarının enyoğun yaşandığı 1890-1909 yılları arasındaki dönemdir. Ermeni komiteleritarafından büyük-küçük isyanlar şeklinde meydana gelen bu dönemErmeni olayları, Sevk ve İskân uygulamalarına giden süreçte büyük biröneme sahip olmakla birlikte “1915 Olayları”nın en önemli sebebioldukları unutulmamalıdır. Bu çalışmada Vilâyât-ı Şarkıyye olarak daadlandırılan Doğu Anadolu bölgesinin büyük bir bölümünü teşkil edenErzurum, Bitlis ve Mamûretülaziz (Elâzığ) vilâyetlerinde 1890-1905 yıllarıarasında meydana gelen Ermeni olayları ve sonuçları incelenmiştir

Anahtar Kelimeler

Ermeniler, isyan, komite, terör

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri (BOA)
• BOA, Yıldız Perakende Mabeyn Başkitabeti (Y. PRK. BŞK), 35/29.
• BOA, Yıldız Perakende Umumi (Y. PRK. UM), 33/24.
• BOA, Yıldız Arşivi Sadaret Hususi Maruzat Evrakı ( Y. A. HUS), 236/11-1, 2.
• BOA, Sadaret Mektubî Mühimme (A. MKT. MHM), 619/7-1.
• BOA, Hariciye Siyasi Kısım (HR. SYS), 2805/1-2.
• BOA, Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y. MTV), 274/7- 2.
• BOA, Yıldız Perakende Askerî Maruzat (Y. PRK. ASK), 73/91-3,4.
• BOA, Yıldız Perakende Dahiliyye Nezâreti (Y. PRK. DH), 13/4-4.
• BOA, Yıldız Esas Evrakı (Y. EE), 5/15.
• BOA, Yıldız Perakende Komisyonlar Maruzatı (Y. PRK. KOM), 9/2-7. Gazeteler The Times, 23 October 1896.
• The Times, 25 September 1896.
• Araştırma Eserleri
• AKÇORA, Ergünöz. “Harput’ta 20. Yüzyıl Başlarına Kadar Türkler ile Ermeni Toplumunun Sosyo-Ekonomik Durumu ve Ermeni İsyanları”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı 58 (1989), s. 183-203.
• ARMAOĞLU, Fahir. 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1789-1914), TTK Yayınları, Ankara 2003, s. 573.
• Armenian Massacres or The Sword of Mohammed (Edited By, Henry Davenport Northrop), International Publishing Co, Chigago 1896.
• BAĞÇECİ, Yahya. “XIX. Yüzyılın Sonlarında Anadolu’da Çıkan Ermeni İsyanlarına Karşı Osmanlı Devleti’nin Aldığı Askeri Tedbirler”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2008/1, Sayı 24, s. 317- 331.
• BEHESNILIAN, Krikor In Bonds: An Armenian Experiences, Morgan and Scott, Office of Chiristian, London 1900.
• Belgelerle Ermeni Sorunu, (Haz. İhsan Sakarya), Genelkurmay Basımevi, Ankara 1984.
• BLİSS, Edwin Munsell. Turkey and The Armenian Atrocities, Hubbard Publishing Co., Philadelphia 1896.
• British Documents on Ottoman Armenians, Vol. II (1880-1890), (Ed. By. Bilal N. Şimşir), TTK Yayınları, Ankara 1989.
• ÇALIK, Ramazan. “Colmar Freiherr Von Der Goltz (Paşa) ve Bazı Görüşleri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: XII, Sayı 36 (Kasım 1996), s. 765-817.
• ÇELEBYAN, Antranik. Antranik Paşa, (Çev. Mariam Arpi-Nairi Arek), Peri Yayınları, İstanbul 2003.
• ÇOKALOĞLU, Cengiz. Müşir Mehmed Zeki Paşa (1835-1929), Yayınlanmamış Doktora Tezi (YDT), Erzurum 1999.
• DAMADYAN, Mihran. Bir Ermeni Komitecinin İtirafları (Yay. Haz. Haluk Selvi), Timaş Yayınları, İstanbul 2009.
• EDİZ, Ziya. 1895-1896 Ermeni İsyanları ve Bu İsyanların Bastırılmasında Redif Taburlarının Rolü, Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi (YYT) Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa 2009.
• Ermeni Komitelerinin Âmâl ve Harekât-ı İhtilâliyyesi İ’lân-ı Meşrûtiyyet’ten Evvel ve Sonra, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1332.
• FILIAN, George H. Armenia and Her People or The Story of Armenia By An Armenian, American Publishin Company, Hartford 1896.
• General Mayewski Van, Bitlis Vilâyetleri Askerî İstatistiği, (Çev. Mehmed Sadık), Matbaa-i Askeriyye, İstanbul, 1330.
• GREENE, Frederick Davis. The Armenian Crisis in Turkey The Massacre of 1894 Its Antecedents And Significance, G.P. Putnam’s Sons The Knickerbocher Press, London 1895.
• GÜLMEZ, Nurettin. “Tahkik Hey’eti Raporlarına Göre 1894 Sason İsyanı” Belleten, Cilt LXX, Sayı 258 (Ağustos 2006), s. 695-741.
• GÜRÜN, Kamuran Ermeni Dosyası, TTK Yayınları, Ankara 1985.
• HARRIS, J. Rendel & Helen B. Harris, Letters From Armenia, Letters From The Scenes of The Recent Massacres In Armenia, James Nisbet&Co., London 1897.
• HEWSEN, Robert H. “Historical Geography of Baghesh/Bitlis and Taron/Mush”, Armenian Baghesh/Bitlis and Taron/Mush (Edited By Richard G. Hovannisian), Mazda Publisher, USA 2001, s. 41-58.
• İSKEFİYELİ, Zeynep Cumhur. “Ermenilerin ilk Büyük Ayaklanması Erzurum Olayı (1890)”, ASAM Ermeni Araştırmaları, Sayı 19, (Sonbahar 2005), s. 103-123.
• İLTER, Erdal. “Taşnak Partisi’nin Ermeni İsyanlarındaki Rolü (1892-1914)”, 21. Yüzyıla Girerken Tarihe Dostça Bakış: Türk-Ermeni İlişkileri Uluslararası Sempozyumu (Yay. Haz. Berna Türkdoğan), s. 85-106.
• KARACA, Ali “Tehcire Giden Yolda Ermeni Meselesi’ne Bir Çözüm Projesi ve Reform Müfettişliği (1878-1915)”, Ermeni Meselesi Üzerine Araştırmalar, (Yay. Haz. Erhan Afyoncu), İstanbul 2001. s. 11-102.
• KARASANDIK, Özlem. Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Ermeni Hınçak Cemiyeti’nin Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Siyasal Faaliyetleri (1887- 1908), Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YYT), Mersin 2005.
• Martyrologe Armenien Tableau Officiel des Massacres D’Armenie, (Par: le P. FX Charmetant), Au Bureau des Ceuvres D’Orient, Paris 1896.
• MCCARTHY, Justin “Kim Başlattı?” Farklı Yönleriyle Ermeni Sorunu, Nergiz Yayınları, İstanbul 2000, s. 85-107.
• NÂZIM Paşa, Hüseyin Ermeni Olayları Tarihi, C. I, (Haz. Necati Aktaş vd.), BOA Yayınları, Ankara 1998.
• NALBANDIAN, Louise The Armenian Revolutionary Movement: The Development of Armenian Political Parties through the Nineteenth Century, Los Angeles Calfornia Universty Press, USA 1963.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları (1878-1895), Cilt I, BOA Yayınları, Ankara 2008.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları (1895-1896), Cilt II, BOA Yayınları, Ankara 2008.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları (1896-1909), Cilt III, BOA Yayınları, Ankara 2008.
• ÖZGER, Yunus. “Ermeni Ayaklanmalarında Fedailerin Uyguladığı Stratejiler”, ASAM Ermeni Araştırmaları, 2008, Sayı. 31, s. 55-64.
• ÖZGER, Yunus. 1895 Bayburt Ermeni Ayaklanmaları, IQ Yayınları, İstanbul 2007.
• SONYEL, Salahi Ramsdam The Ottoman Armenians Victim of Great Power Diplomacy, K. Rustem & Brother Press, London 1987.
• SAROUKHAN. “‘The Agricultural Society’: The First Popular Movement in Western Armenia”, The Armenian Review, Vol. XXXV (Summer 1982), 2-138, s. 152-160.
• SARKISYAN, Y. K. Ekspansionistkaya Politika Osmanskoy İmperii v Zakavkazye Nakanune i v Godı Pervoy Mirovoy Voynı, İz-vo Akademi Nauk Armyanskoy SSR, Yervan 1962.
• SEVIAN A., “The Founding of the Armenian Revolutionary Federation”, The Armenian Review, Vol. XXXIV, No. 2-134 (June 1981), s. 127-139.
• TARBASSIAN, Hratch A. Erzurum (Garin): It’s Armenian History and Traditions (Translated By Nigol Schahgaldian), The Garin Compatriotic Union of United States, USA 1975.
• TURABIAN, Hagop. “The Armenian Social-Democratic Hentchakist Party”, Ararat, No. 34 (April 1916), http://www.hunchak.org.au/ /30.11.2011.
• WALKER, Christopher J. Armenia: The Survival of a Nation, (Revised Secon Edition) London 1991.
• YILMAZ, Hasan. Malatya Sancağı ve Çevresinde Ermeni Olayları (1890- 1895), YYT, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2007.
• ZAMACI, Ayşe. “Vilâyât-ı Sitte’de Ermeni Okulları ve Faaliyetleri”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 11, Sayı 1 (Haziran 2009), s. 69- 85.