Ermeni Milliyetçiliğinin Siyasallaşmasında Ermeni Muallimlerinin Faaliyet ve Rolleri

Yıl 2019, Sayı: 62, 47 - 72, 29.04.2019

Ayşe Zamacı

Öz

1878
yılından itibaren Ermeni meselesinin uluslararası politik arenaya dâhil
edilmesi, Ermeni cemaatinin Osmanlı idaresinden ayrılma ve bağımsız bir devlet
kurma faaliyetlerini yoğunlaştırmıştır. Batılı devletlerin verdiği destekle
birlikte Ermeniler, milliyetçi eylemlerini eğitim kurumlarının da dâhil olduğu
geniş bir sahada icra etmeye başlamışlardır. Fikirden fiile geçerek zamanla
isyana dönüşecek bu eylemlerin genişleyip yayılmasındaki baş aktörlerden biri
muallimler olmuştur. Ermeni mekteplerinde görev yapan gerek yerli gerekse
yabancı muallimler, özellikle mekteplerde okuttukları zararlı ve yasaklı
yayınlarla, Ermeniler arasında ulus bilincinin meydana gelmesinde önemli rol
üstlenmişlerdir. Osmanlı idaresi mekteplerde bu türden yayınları okutan
eğitimcileri hedef alan caydırıcı ve sert cezai tedbirler uygulayarak, Ermeni
muallimleri denetim altına almaya çabalamıştır. Meslekten ihraç edilen
muallimler üzerinde sıkı bir takibat ve gözetim uygulamıştır. Buna rağmen, 19.
yüzyılın sonlarında Anadolu’da Ermeni isyanlarının çıkmaya başladığı bir
süreçte, Ermeni muallimlerin önceki yıllara nazaran daha yoğun bir biçimde
çeşitli suç hadiselerine karıştıkları arşiv belgelerinden anlaşılmaktadır.
Dolayısıyla Osmanlı idaresinin haklarında uygulamaya çalıştığı müdahale ve
takibat, muallimlerin, Ermeni olaylarının faal bir üyesi olma misyonlarını
değiştirememiştir.

Anahtar Kelimeler

Ermeniler, Ermeni mektepleri, Ermeni muallimleri, Osmanlı Devleti, Zararlı yayınlar

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• BOA, A. MKT. MHM., 635/5; 637/23; 701/27; 748/18.
• BOA, BEO, 151/11265; 313/23415.
• BOA, DH. EUM. 2. Şube, 4/80
• BOA, DH. EUM. 5. Şube, 26/23
• BOA, DH. EUM. EMN., 109/24
• BOA, DH. MKT., 1403/91: 1416/54; 1424/32; 1659/51; 1729/95; 1809/123; 1823/109; 1831/52; 1881/88; 1908/97; 1961/100.
• BOA, DH. ŞFR., 43/101; 63/27.
• BOA, HR. SYS., 2875/6;
• BOA, MF. MKT., 163/60
• BOA, Y. PRK. TNF., 3/56
• BOA, Y. PRK. UM., 19/53; 24/119; 25/66.
• BOA, ZB., 23/116; 46/114; 338/121; 617/121.
• Yayımlanmış Belgeler
• Hüseyin Nâzım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi 1. Haz. N. Aktaş-M. Oğuz-M. Küçük. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, 1998.
• Araştırma Eserleri ve Makaleler
• Akyüz, Yahya. Türk Eğitim Tarihi M.Ö. 1000-M.S. 2013. Ankara: Pegem Akademi, 2013.
• Deringil, Selim. İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909). Çev. Gül Çağalı Güven. İstanbul: Doğan Kitap, 2014.
• Ergin, Osman. Türkiye Maarif Tarihi 1-2. İstanbul: Eser Matbaası, 1977.
• Gazigiray, A. Alper. Osmanlılardan Günümüze Kadar Vesikalarla Ermeni Terörünün Kaynakları. İstanbul: Gözen Kitabevi, 1982.
• General Mayewski, Ermeniler’in Yaptıkları Katliamlar, çev. Azmi Süslü. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1986.
• Halaçoğlu, Ahmet. “XIX. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Devleti’nde Yaşayan Ermenilerin Evlerinde Ermeni Milliyetçiliği Hakkında Ele Geçirilen Dokümanlar ve Bunun Ermeni Milliyetçiliğinin Yayılmasındaki Etkileri.” Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler 1. Kayseri, 2009: 129-152.
• Haydaroğlu, İlknur Polat. Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Kili, Suna - Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri (Sened-i İttifaktan Günümüze). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2000.
• Koçak, Cemil. “Tanzimat’tan Sonra Özel ve Yabancı Okullar”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 2. İstanbul, İletişim Yayınları, 1985, 485-494.
• Kodaman, Bayram. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Ankara: TTK Yayınları, 1999.
• Kuzucu, Kemalettin. “Sivas’ta Ermeni Hareketleri ve Yerel Yönetimin Uygulamaları (1880-1900)”, Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri 1. Ankara, 2003: 517-528.
• Mutlu, Şamil. Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları. İstanbul: Gökkubbe Yayınevi, 2005.
• Müezzinoğlu, Ersin. “Ermeni Azınlık Okullarının Ermeni Milliyetçiliğinin Doğuşundaki Rolü.” Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler 2. Kayseri, 2009: 87-110.
• Öntuğ, Mustafa Murat. “Osmanlı Devleti’nin Ermeni Mektepleri Üzerindeki Denetimi.” Hoşgörü Toplumunda Ermeniler 3. Kayseri, 2007: 311-328.
• Öntuğ, Mustafa Murat. “Ermeni Mektepleri ve Ulusal Kimlik Oluşumu.” Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler 3. Kayseri, 2009: 263-288.
• Somel, Selçuk Akşin. “Osmanlı Ermenilerinde Kültür Modernleşmesi, Cemaat Okulları ve Abdülhamid Rejimi.” Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, Sayı: 5 (Bahar 2007): 71-92.
• Somel, Selçuk Akşin. Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908) İslâmlaşma, Otokrasi ve Disiplin. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Taşdemirci, Ersoy. “Türk Eğitim Tarihinde Azınlık Okulları ve Yabancı Okullar.” Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 10 (Kayseri 2001): 13-30.
• Tekeli, İlhan - Selim İlkin. Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü. Ankara: TTK Yayınları, 1993.
• Tozlu, Necmettin. Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar. Ankara: Akçağ Yayınları, 1991.
• Vahapoğlu, M. Hidayet. Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları (Yönetimleri Açısından). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1990.