HAMİD PAŞA’NIN VAN VALİLİĞİ SIRASINDA ERMENİ MESELESİ (1883-1887)

Yıl 2020, Sayı: 66, 73 - 109, 31.08.2020

Taner Aslan

Öz

1883-1887 tarihleri arasında Van valiliği yapan Hamid Paşa, Van’daki Ermeni komitelerinin eylemleriyle ilgili önemli tespitlerde bulunmuş; bu tespitlerini Dâhiliye Nezareti ile paylaşarak, bunlarla ilgili olarak alınması gereken önlemlere dair görüşlerini içeren iki rapor sunmuştur. Hamid Paşa’nın Ermeni komitelerinin faaliyetlerini engellemesinden dolayı söz konusu komiteler, Dahiliye Nazareti’ne onunla ilgili olarak asılsız ihbarlarda bulunmuşlar, bundan bir sonuç alamayınca da onun zehirlenerek öldürülmesine yol açmışlardır. Çalışmada Van Valisi Hamit Paşa’nın Van’daki Ermeni örgütlerinin faaliyetlerine dair tespitleri ve önlemleri ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hamid Paşa, Van Vilayeti, Ermeni

Kaynakça

• KAYNAKÇA Arşiv Kaynakları Başbakanlık Osmanlı Arşivi Cevdet Tasnifi Adliye (C.ADL.), 5/310. Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1340/103. Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1346/77, 1, 2. Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1346/77. Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1356/72. Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1368/36. Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1382/93. Dahiliye Mektubî Kalemi (DH.MKT.), 1386/60. Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1472/69. Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1476/8. Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1502/32. Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), DH.MKT, 1641/99. Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1617/46. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi ( DH.MKT.), 1398/64. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1507/105. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1347/101. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1347/74. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1354/94. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1387/19. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1389/105. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1393/76. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1398/64. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1424/32. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1469/113. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1476/11. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1506/57. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1510/106. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1510/49. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1545/11. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1601/34. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DHMKT), 1470/87. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi, (DH.MKT.), 1523/107. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi, (DH.MKT.), 1626/61. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1379/88. Dahiliye Nezareti Şifre (DH.ŞFR.), 132/123. Dahiliye Nezareti Şifre (DH.ŞFR.), 132/18. Dahiliye Nezareti Şifre (DH.ŞFR.), 135/51. Dahiliye Nezareti Şifre (DH.ŞFR.), 142/63. Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR.), 126/21. Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR.), 127 /106 . Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR.), 127/122 . Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR.), 127/145. Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR.), 132/44. Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR.), 132/87. Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR.), 141/75. Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR.), 143/117. Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR.), 145/13. Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR.), 147 /76 . Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR.), 130/104 . DahiliyyeNezâreti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Belgeleri (DH. EUM): 2. Şube Dosya No: 20, Vesika No: 44. Haritalar (HRT.h.), 2494. İdare Dahiliye (İ.DH.), 1067/8366. İrade Dahiliye (İ.DH.), 910/72332. İrade Dahiliye (İ.DH.), 996/78686. İrade-Meclis-i Mahsusa (İ.MMS.), 83/3595. Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT), 85/73. Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT), 98/54. Meclis-i vükela Mazbataları (MV.), 15/61. Perakende Evrakı - Umum Vilayetler Tahrirâtı (Y.PRK.UM.), 10/9. Perakende Evrakı - Umum Vilayetler Tahrirâtı (Y.PRK.UM.), 9/52. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e), 1376/41. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e), 1376/41. Yıldız Esas Evrak (Y.EE.), 12/30. Yıldız Esas Evrak (Y.EE.), 8/21. Yıldız Perakende Askeri (Y. PRK. ASK), 37/35. Yıldız Perakende Askeri (Y.PRK.ASK.), 29/105. Yıldız Perakende Askeri (Y.PRK.ASK.), 30/6. Yıldız Perakende Dahiliye (YPRK.DH.), 2/6. Yıldız Perakende Dahiliye Nezareti Maruzarı (PRK.DH.), 2/7. Yıldız Perakende Elçilik, Şehbenderlik, Ateşemiliterlik (Y.PRK.EŞA.), 11/41. Yıldız Perakende Evrakı Adliye ve Mezahib Nezareti (BOA, Y..PRK.AZN.), 1/23. Yıldız Perakende Evrakı Adliye ve MezâhibNezâreti Maruzatı (PRK.AZN.), 4/5. Yıldız Perakende Evrakı Adliye ve MezâhibNezâreti Maruzatı (Y.PRK.AZN.), 3/73. Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK.), 55/106. Yıldız Perakende Evrakı Sadaret (Y.PRK.A.), 4/89. Yıldız Perakende Evrakı Umum Vilayetler Tahriratı (Y.PRK.UM.), 11/19, 2, 3. Yıldız Perakende Mütenevvia Maruzat Belgeleri (Y.MTV.), 39/73. Yıldız Perakende Umum Evrakı (Y.PRK.UM.), 10/9. Yıldız Sadaret Hususî Maruzat Evrakı (Y.A.HUS.), 188/29-1, 2. Yıldız Sarayı Perakende Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK.), 14/98. Yıldız Sarayı Perakende Komisyonlar Maruzatı (Y.PRK.KOM.), 6/52. Yıldız Sarayı Perakende Serkurenalık (Y.PRK.SRN.), 1/66. Yıldız Sarayı Perakende Umumi (Y.PRK.UM.), 11 /76. Yıldız Sarayı Perakende Umumi (Y.PRK.UM.), 14/57. Yıldız Sarayı Perakende Umumi (Y.PRK.UM.), 14/64. Yayınlanmış Arşiv Vesikaları Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, 1, Ankara: Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Başkanlığı Yayınları, 2005. Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri (1845-1890) I, Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 67, 2004. Salnameler 1303 Tarihli Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmanî, Dersaadet: Mahmut Bey Matbaası, 1303. Telif-Tedkik Eserler ve Makaleler Akçora, Ergünoz, Van ve Çevresinde Ermeni İsyanları, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1994. Aslan, Taner, “Hamid Paşa’nın Van Valiliği”, OTAM, OTAM, 40, (Güz 2016): 205-243. Ayverdi, Samiha, Türkiye’nin Ermeni Meselesi, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2007. Cengiz, Halil Erdoğan, İngiliz-Ermeni İttifakı, İstanbul: Paraf Yayınları, 2010. Cengiz, Recep, “Ermeni Milliyetçiliğinin Doğuşu, Gelişimi: Sosyolojik Bir Yaklaşım”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, 4, Kayseri: Kayseri Erciyes Üniversitesi Yayını, 2009. Ermeni Komitelerinin A’mâl ve Harekât-ı İhtilâliyyesi: İ’lân- ı Meşrûtiyyet’den Evvel ve Sonra, yayına hazırlayan Halil Erdoğan Cengiz, Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1983. Eser, Feridun, “Ermeni Milli Uyanışı ve Örgütlenme Faaliyetleri”, Yeni Türkiye, Sayı 60, Yıl 2014 (1-11). Gül, Mustafa, “1896 Van Ermeni İsyanı ve Sonrasındaki Gelişmeler”, OTAM, Sayı: 8, (Yıl: 1997): 139-147. Gürün, Kamuran, Ermeni Dosyası, İstanbul: Remzi Kitabevi, 2010. Hovannisian, Richard G.,Armenian Van/ Vaspurakan,(California: Mazda Publishers, 2000. İlter, Erdal, Ermeni Kilisesi ve Terör, Ankara: A. Ü. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları,1996. Kanar, Mehmet, Ermeni Komitelerinin Emelleri ve İhtilal Hareketleri Meşrutiyetten Önce ve Sonra, İstanbul: Der Yayınları, 2001. Karabıyık, Osman, Türk-Ermeni Münasebetlerinin Dünü Bugünü, İstanbul: Hakikat Kitabevi, 1984. Karacakaya, Recep, “Belgelerle Türk-Fransız-Ermeni İlişkilerine Genel Bir Bakış (1878-1914)”, Osmanlı Araştırmaları, Sayı: XXIV, (İstanbul, 2004):181-212. Karasandık, Özlem, “Ayrılıkçı Ermeni Siyasal Örgütlerine Karşı Osmanlı Devleti’nin İlk Önlemleri ve Eleştiriler,” Ermeni Araştırmaları, Sayı: 16-17, Kış 2004 - İlkbahar 2005 Kılıç, Remzi, “Osmanlı Devleti’nde Amerikan Misyonerlerin Ermeni Okullarında Ermeni Milliyetçiliğine Etkileri”, 19. Yüzyılda Büyük Devletlerin Ermeni Milliyetçiliğine Etkileri Sempozyumu, 4, Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 22-24 Mayıs 2008: 61-80 Kodaman, Bayram, “II. Abdülhamit ve Kürtler - Ermeniler”, Süleyman Demirel Üniversitesi (SDU) Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 21, Mayıs 2010. Köksal, Osman, “Ermeni Meselesinin Uluslararası Gündeme Taşınmasında Kilisenin Misyonu,” Tarihte Türkler ve Ermeniler, 9, ed. M. Metin Hülagu, Musa Şaşmaz, Taha Niyazi Karaca, Ankara: TTK, 2014. Küçük, Cevdet, “Van’daki Ermeni İsyanları”, Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, 1990. Münir Süreyya Bey, Ermeni Meselesinin Siyasi Tarihçesi (1877-1914), Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, 2001. Öğün, Tuncay, “Van’da Ermeni Komiteleri ve Faaliyetleri”, Türk Kültürü, Sayı: 462, Yıl: 39, (Ekim 2001): 590-606. Özger, Yunus “Ermeni Tedhiş Cemiyetlerinin Oluşumunda Dinî Millî Unsurlar ve Dış Bağlantılar (İfade Tutanaklarına Göre)”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, Cilt 4, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayını, 2009: 355-374. Sarınay, Yusuf, “Rusya’nın Türkiye Siyasetinde Ermeni Kartı (1878-1918)”, Akademik Bakış, Cilt: 1, Sayı: 2, (Yıl: 2008 Yaz): 69-105. Sonyel, SalahiR.,Osmanlı Ermenileri, İstanbul: Remzi Kitabevi, 2009 Şehirli, Y. Atilla, “Osmanlı Devleti’nde İhtilalci Ermeni Cemiyetlerinin Faaliyetleri ve Osmanlı Devleti’nin Aldığı Tedbirler”, Dünden Bugüne Türk Ermeni İlişkileri, editör İdris Bal-Mustafa Çufalı, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2003: 253-264. Temizer, Abidin, “Van’da Amerikan Board Misyonerlerinin Faaliyetleri ve Van Amerikan Hastanesi”, Avrasya İncelemeleri Dergisi (AVİD), Cilt 2, Sayı: 2, Yıl: 2013: 169-204. Tozlu, Necmettin, “Osmanlı Devleti’nde Ermeni Eğitim Kurumları ve Faaliyetleri, Yeni Türkiye, Sayı: 60, 4. Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul: Belge Yayınları, 1976. Yavuz, Fikrettin, “Ermeni Kimliğinin İnşasında Bir Patrik Portresi: MıgırdıçHırimyan.” Akademik İncelemeler, Sayı: 1, (2007). İnternet Kaynakları http.//www.tedavin.com/saglikca/9084-kloralhidrat-zehirlenmesi.html erişim tarihi 12.12.2015. https://tr.wikipedia.org/wiki/Kloralhidrat erişim tarihi. 12.12.2015.