Amerikan Basınında Urfa’da Ermeni Olayları (1915-1918)

Yıl 2021, Sayı: 69, 163 - 186, 30.08.2021

Abdullah Tok Muhammed Ali Budak

Öz

Dünya tarihinin en önemli imparatorluklarından biri olan Osmanlı İmparatorluğu taraflı tarafsız her kesimden övgü ile bahsedilen bir imparatorluktur. Altı yüz seneyi aşkın bir süre tarih sahnesinde kalan Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemleri bir hayli sancılı geçmiştir. Sömürgecilik ve milliyetçilik akımlarının da etkisiyle 1914-1918 yılları arasında büyük bir felakete sebep olan Dünya Savaşı’na bir oldubitti neticesinde giren Osmanlı, girdiği bu savaştan tabiri caizse ölü olarak çıkmıştır. Savaş sürecinde özellikle Rusya ve müttefiklerinin de kışkırtması ile Doğu bölgesindeki Ermeniler Osmanlı’nın Ruslar ile zorlu bir savaş verdiği bir zamanda bölgedeki Müslümanlara saldırmaya başlamışlardı ve birçok sıkıntılar yaşanmıştır. Ruslar ile savaşı daha sağlıklı yürütebilmek ve bölgedeki halkın da selameti için bu yöredeki Ermeniler çıkarılan bir kanun ile Suriye bölgesine sevk edilmişlerdir. Ermenilerin sevk edilmesi sırasında istenmeyen olaylar yaşansa da Osmanlı yönetiminin temel hedefi tebaasından bir zümre olan Ermenileri devletin bir bölgesinden başka bir bölgesine sevk etmekti. Ermeni Tehciri olarak günümüze kadar tartışma konusu olan ve Amerika ile Avrupa ülkelerinin yıllardır siyasi bir koz olarak kullandığı bu olay karşısında dönemin Amerikan basını da büyük bir ilgi göstermiştir. Ermenilere çıkarları gereği uzun süreden beri yakınlık gösteren Amerika, 1915-1918 yılları arasında Urfa’da vuku bulan Ermeni olaylarında basınında geniş yer ayırmıştır. Amerikan basını sık sık Urfa’da Ermenilere zulüm yapıldığını ve Ermenilerin katledildiğini sayfalarına taşımış ve Osmanlı’ya karşı kara bir propaganda yapılmıştır. Bu çalışmada 1915-1918 yılları arasında Urfa’da yaşana Ermeni olaylarının Amerikan basınına yansımaları işlenecek ve konu üzerinde bilimsel kriterlere uygun analizler yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

ABD, Basın, Ermeni Tehciri, Osmanlı İmparatorluğu, Urfa

Kaynakça

• Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, (Ed.: Ahmet Tetik), (Ankara: Gen. Kur. ATASE ve Gen. Kur. Denetleme Başkanlığı Yayınları, 2005.)
• Bilgi, Nejdet. Ermeni Tehciri ve Boğazlayan Kaymakamı Mehmet Kemal Bey’in Yargılanması, (Ankara: Köksav Yayınları, 1999.)
• Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri I, (Yay. Haz.: Uğurhan Demirbaş, Ali Osman Çınar,v.d.), (Ankara: T.C Başbakanlık Devlet Arşivi Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu: 49, 2001.)
• Feigl, Eric. Ermeni Mitomanyası, (Çev.: Can Ceylan), (İstanbul: Çr Yayıncılık, 2007.)
• Gürün, Kâmuran. Ermeni Dosyası, (Ankara: TTK Basımevi, 1983)
• Hüseyin Nazım Paşa, Ermeni Olayları I, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu:15, (Haz.: Necati Aktaş, Mustafa Oğuz, Mustafa Küçük), (Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1993.)
• Karakaya, Recep. Kaynakçalı Ermeni Meselesi Krolonojisi (1878-1923), (İstanbul: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 52, 2001.)
• Karinyan, A. B. Ermeni Milliyetçi Akımları, (Çev. Arif Acaloğlu), (İstanbul: Kaynak Yayınları, 2006.)
• Küçük, Cevdet, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı (1878-1897), (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1984).
• Münir Süreyya Bey. Ermeni Meselesinin Siyasi Tarihçesi (1877-1914), (Yay. Haz.: U. Demirbaş, H. Osman Çınar, v.d.), (Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 53, 2001.)
• Parmaksızoğlu, İsmet. Ermeni Komitelerinin İhtilâl Hareketleri ve Besledikleri Emeller, (Ankara: DSİ Basım ve Foto-Film İşletme Müdürlüğü, 1981).
• Öztuna, Yılmaz. Osmanlı Devleti Tarihi, Cilt: 1, (İstanbul: Faisal Finans Kurumu Yayını, 1986.)
• Tunçer, Asil S. ABD’de Ermeni Diasporasının Çalışmaları, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), (İzmir: DEÜ Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 2006.)
• Vural, Mithat Kadri. Cumhuriyet Döneminde Türk Kamuoyunda Ermeni Sorunu, (Yayınlanmamış Doktora Tezi,) (İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi AİIT Enstitüsü, 2011.)
• Açıkses, Erdal ve Güher, Ebru. “Ermeni Sorununun Ortaya Çıkmasında Amerikan Basın-Yayın Faaliyetlerinin Rolü”, II.Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri ve Büyük Güçler Sempozyumu (6-8 Mayıs 2015- Erzurum), Bildiriler Kitabı II,(Ed.: Tolga Başak, Mevlüt Yüksel), Atatürk Üniversitesi Yayınları, No: 1201, (Yıl: 2016): 1033-1047.
• Alan, Gülbadi. “Amerikan Board Okullarında Yürütülen Misyonerlik Faaliyetleri”, İslam Araştırmaları Dergisi, Sayı: 4, Cilt: 20, (2007): 464-475.
• Altıntaş, Zeynep. ”1890 Yılına Kadar Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Ermeni Sorununun Ortaya Çıkışında İngiltere’nin Rolü”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Ermeni Özel Sayısı, Cilt:7 Sayı:1, (Haziran 2005): 151-183.
• Ata, Ferudun. ”Divân-ı Harb-i Örf-î Mahkemelerinde Ermeni Tehciri Yargılamaları”, Türkiye Araştırmaları Dergisi, Sayı: 15, (Yıl: 2004): 297-323.
• Bağçeci, Yahya. “Osmanlı Devleti’nde Amerikan Misyonerlerinin Ermenilere Yönelik Eğitim Faaliyetleri", Turkish Studies, Volume 3/4, (2008): 169-182.
• Büke, Emrah. “Birleşik Devletler Çatısı Altında Ermeniler: Oluşumlar ve Faaliyetler”, Kök Araştırmalar: Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, Cilt: XII. Sayı: 1, (Bahar 2010): 65-75.
• Çiçek, Kemal. ”Osmanlı Ermenilerinin 1915’teki Tehciri: Bir Değerlendirme”,Gazi Akademik Bakış Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 6, (Yaz 2010): 1-14.
• Demirel, Muammer ve Takkaç, Mehmet. “Ermeni Tehciri Anıları Üzerine”, A.Ü. Türkiye Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 33, (Yıl: 2007): 263-276.
• Dingeç, Emine. “Amerikan Misyoner Okullarının Ermeni Ayrılıkçı Hareketindeki Yeri”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler II, Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu 22-24 Mayıs 2008, Bildiri Kitabı, (Yay. Haz.: M. Metin Hülagü, Şakir Batmaz, Gülbadi Alan), (Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayını: 163, 2009): 29-50.
• Emrahov, Ziyad. ”Rus Tarih Yazımında Ermeni Meselesi ve Sorunun Oluşumunda Çar Rusyasının Rolü”, Türk-Ermeni İlişkilerinin Bölgesel Politikalara Etkisi (19. Yüzyıldan Günümüze) Uluslararası Sempozyumu, Bildiriler, Bitlis, 12-14 Mayıs 2016, (Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, 2017): 335-350.
• Erdal, İbrahim. “Amerikan Belgelerine Göre; Ermeni Milliyetinin Oluşumunda Misyonerlerin ve Yardım Kuruluşlarının Rolü”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler II, Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu 22-24 Mayıs 2008, Bildiri Kitabı, (Yay. Haz.: M. Metin Hülagü, Şakir Batmaz, Gülbadi Alan), (Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayını: 163, 2009): 343-357.
• Eser, Feridun.”Ermeni Sorununun Ortaya Çıkışında ve Devamında Yabancı Devletlerin Rolü”, Yeni Türkiye, Ermeni Meselesi Özel Sayısı, Cilt: II, Sayı: 61, (Yıl: 2014): 905-916
• Gencer, Fatih. “I. Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı İmparatorluğunun Amerikan Vatandaşlarına Yönelik Politikası”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı: 46, (Yıl: 2009): 250-264.
• Hocaoğlu, Mustafa Celalettin. ”1915 Ermeni Tehcirinde Kullanılan Güzergâhlar”,Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi, Ermeni Meselesi Özel Sayısı IV, Sayı: 63, (Eylül-Aralık 2014): 2957-2975.
• Hülagü, M. Metin. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Misyoner, Ermeni, Terör ve Amerika Dörtgeninde Türkiye”, İslam Araştırmaları Dergisi, Sayı: 4, Cilt: 20, (Yıl: 2007): 429-450.
• Kılıç, Davut. “Ermeni Meselesi’nin siyasallaşmasında Emperyalist Devletlerin Rolü”, Ermeni Araştırmaları Dergisi, Sayı: 23-24, (Yıl: 2007): 119-139.
• Kolay, Erdal. “1920’li Yıllarda Avrupa’da Sinema ve Tiyatroda Ermeni Propagandası”, VAKANÜVİS-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı: 2, (Güz 2017): 164-190.
• Kurtaran, Uğur. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 8, (Sonbahar 2011): 57-71.
• Küçükvatan, Mahir. “Tehcir Kararı Üzerine Amerika Kamuoyunda Ermeni Propagandası”, ÇTTAD, XII/24, (Bahar 2012): 87-107.
• Özdemir, Hikmet. “Çatışmalar”, Türk ve Ermeni İhtilâfı Makaleleri, (Ed.: Hikmet Özdemir), (Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, No: 122, TBMM Basımevi, 2007): 155-210.
• Saray, Mehmet. “Ermeni Meselesi’nin Ortaya Çıkışı, Ermeni Meselesini ortaya çıkaranlar”, XI. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 5-9 Eylül 1990, Kongreye sunulan bildiriler, V. Cilt, (Ankara: TTK Yayını, 1994): 1755-1761.
• Sarınay, Yusuf. “Sevk ve İskân”, Türk ve Ermeni İhtilâfı Makaleleri, (Ed.: Hikmet Özdemir), (Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, No: 122, TBMM Basımevi, 2007): 211-234.
• Selvi, Haluk. ”ABD Büyükelçisi Henry Morgenthau Öyküsü ve Gerçekler”, http://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/abd-buyukelcisi-henry-morgenthau-oykusu-ve-gercekler/.
• Serdar, M. Törehan. ”Ermeni Sevk ve İskânın (Tehcirin)Altında Yatan Nedenler”, Ermeni Araştırmaları Dergisi, Sayı: 52, (Yıl: 2015): 221-264.
• Sezer, Cemal. “Amerikan Misyonerlerinin Ermeni Meselesine Etkileri (1890-1914)”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 1-2, (Haziran-Aralık 2010): 57-69.
• Sonyel, Salâhi R., ”Turco-Armenian Relations And British Propaganda During The First World War”, XI. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 5-9 Eylül 1990, Kongreye sunulan bildiriler, Cilt: V, (Ankara: TTK Yayını, 1994.)
• Şükürov, Kerime. ”Rusya’nın Siyasetinde ‘Türkiye Ermenistanı‘ Meselesi: Oluşumu, Kuruluş Çalışmaları ve İflas”, Türk-Ermeni İlişkilerinin Bölgesel Politikalara Etkisi (19. Yüzyıldan Günümüze) Uluslararası Sempozyumu, Bildiriler, Bitlis, 12-14 Mayıs 2016, (Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, 2017): 459-470.
• Tosun, Ramazan. ”Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı ve Mahiyeti”, Türkiye Araştırmaları Dergisi, Sayı: 14, (Yıl: 2004): 143-163.
• Yıldız, Özgür. “ABCFM (Amerikan Board) Arşivleri’nin Osmanlı-Amerikan İlişkileri Bağlamında Değerlendirilmesi”, Tarih Okulu Dergisi, Yıl: 9, Sayı: XXVII, (Eylül 2016): 519-541.
• Yıldız, Özgür. “Amerika’nın Ermeniler Üzerindeki Faaliyetleri ve Osmanlı Devletine Etkileri”, Tarih Okulu Dergisi, Yıl: 8, Sayı: XXII, (Haziran 2015): 239-249.
• Yurdakul, İlhami. “Urfa Ermeni Olayları ve 29 Aralık Vakası (1845-1914)”, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi SBE Dergisi, Sayı: 1, (Aralık 2016): 136-144.
• Yücel, İdris. “Bir Misyonerlik Uygulamasının Teorisi ve Pratiği: Urfa Amerikan Körler Okulu (1902-1914)”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Sayı: 14, Yıl: 7, (Güz-2011): 65-86.