BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞINDA OSMANLI ORDUSUNDAKİ ERMENİ ASKERLER İLE ANADOLU’NUN İŞGALİNDE YARDIMCI KUVVETLER: ERMENİ GÖNÜLLÜ BİRLİKLERİ VE DOĞU LEJYONU (1914-1922)

Yıl 2021, Sayı: 70, 107 - 140, 06.12.2021

Güzin Çaykıran

Öz

28 Temmuz 1914’te Birinci Dünya Savaşı başladığı zaman Osmanlı Devleti, 2 Ağustos 1914’te seferberlik ilan etmiş ve hazırlıklarına başlamıştı. Bu kapsamda Müslümanlar yanında gayrimüslimler de askere alınmaya başlanmıştı. Dolayısıyla askerî mükellefiyeti olan Ermeniler de Osmanlı ordusunda Birinci Dünya Savaşı’na katılmışlardı. Savaşın başlamasıyla birlikte bunların bir kısmı silahlarıyla Rus ordusunda teşkil edilen Ermeni Gönüllü Birliklerine firara başlamışlardı. Bir kısmı da çeteler kurarak Anadolu’nun birçok yerinde isyanlara katılmışlardı. Bu duruma karşı Osmanlı Hükümeti, Ermeni askerlerini, silahsız birlikler olan Amele Taburlarına kaydırmıştı. Fakat bunlar, görev aldıkları Amele Taburlarında dahi çeşitli asayiş olaylarına karışıyor ve savaş koşullarında Osmanlı ordusunu meşgul ediyorlardı. Nitekim 24 Nisan 1915’te Ermeni komitelerinin kapatılması ve 27 Mayıs 1915’te komiteci Ermeni ve ailelerinin Osmanlı Devleti’nin güney vilayetlerine sevk edilmesi kararı ile orduda bulunan bir kısım Ermeni asker de VI. Ordu bölgesine (Suriye) sevk edilmeye başlanmışlardı. Fakat IV. Ordu bölgesine sevk edilen Ermeni askerlerin bir kısmı, burada da İtilaf kuvvetlerine katılarak Doğu Lejyonunun teşkilinde yer almışlardı. Bu çalışmada Osmanlı ordusundan firar eden Ermeni askerlerin önce Rus Kafkas Ordusunda Ermeni Gönüllü Birliklerine, sonrasında ise Doğu Lejyonuna katılma süreçleri ele alınmıştır. Böylece Ermeni soykırım iddiaları içerisinde yer alan Osmanlı ordusunda Ermeni erkeklerin askere alındıktan sonra katledildiği iddialarının çürütülmesi hedeflenmektedir. Çalışmanın ana kaynağını MSB ATASE Arşivi ve Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi belgeleri ile konuya dair literatürde yer alan çeşitli çalışmalar oluşturmaktadır. Bu kaynakların analizinde nitel ve nicel yöntem kullanılmış, çeşitli kaynaklar da karşılaştırmalı olarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Birinci Dünya Savaşı, Amele Taburları, Doğu (Kafkas) Cephesi, Ermeni Gönüllü Birlikleri, Doğu Lejyonu, Askeri Tarih

Kaynakça

• Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslarda ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi 1906-1918. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, (1995). Askerî Tarih Belgeleri Dergisi, S. 31/81, Aralık 1982.
• Atnur, İbrahim Ethem. Osmanlı Yönetiminden Sovyet Yönetimine Kadar Nahçıvan (1918-1921). Ankara: TTK Yayınları, (2001).
• Ayaydın, Rıdvan. Osmanlı Devleti’nde Askeri Yükümlülükler ve Muafiyetler (1826- 1914). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul: 2011.
• Bal, Halil. “Brest-Litovsk Antlaşması’ndan Sonra Türkiye ve Ermeniler”. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, S. 5, (2004):25-51.
• Başak, Tolga. “İngiltere’nin Kafkasya Politikası ve Ermeni Sorunu (1917-1918)”. Ermeni Araştırmaları Dergisi, S. 45, (2013): 93-126.
• Başak, Tolga. “Katliamlar Üzerine İnşa Edilen Siyasi Bir Proje: Ermenilerin Erzurum’da Bağımsızlık İlanı (1918)”, Birinci Dünya Savaşı ve Milli Mücadele’de Erzurum, C I, Y. Aslan ve T. Başak (Editörler), Erzurum: ER-VAK Kültür Yayınları, (2019): 183-233.
• Belen, Fahri. Birinci Cihan Harbinde Türk Harbi 1917 Yılı Hareketleri. C IV. Ankara: Genelkurmay Basımevi, (1966).
• Beşikçi, Mehmet. Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Seferberliği. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2015.
• Beyoğlu, Süleyman. “Ermeniler Amele Taburlarında”. Yeni Türkiye Dergisi Ermeni Özel Sayısı, C. IV/ 60, (2014): 1-17.
• Bıyıklıoğlu, Tevfik. Türk İstiklal Harbi Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı. Ankara: Genelkurmay Basımevi, (1962).
• Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekâtı. C II, Ankara: Genelkurmay Basımevi, (1993).
• Çaykıran, Güzin. “Geçici Sevk ve İskân Kanunu Sonrası Osmanlı Hükümetinin Osmanlı Ordusunda Görevli Ermeni Asker ve Ailelerine Yönelik Uyguladığı Politikalar”. Ermeni Araştırmaları Dergisi, S. 63, (2019): 115-132.
• Çaykıran, Güzin. “Millî Mücadele’ye Karşı Rum-Ermeni Ortak Hareketi ve Yunanistan’a Destek Faaliyetleri (1918-1922)”. Askerî Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 32, (2020).
• Çaykıran, Güzin. Erzurum, Van, Bitlis Vilayetlerinde Ermeni-Kürt İlişkileri (1908-1920). Ankara: Hece Yayınları, 2021.
• Çiçek, Kemal. “VIII. Taşnak Kongresi: Ermenilerin Karar Anı”. I. Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri ve Büyük Güçler Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2014) 63-72.
• Ermeni Partilerinin Amaçları ve İhtilal Hareketleri. Ankara: ATASE Yayınları, (2003).
• Ermeniler Tarafından Yapılan Katliamın Belgeleri 1914-1919. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, (2001).
• Günay, Nejla. “Ermenilerin Tehcir Edilmesi Kararında Etkili Olan Faktörler ve Maraş-Zeytun Ermenilerinin Tehciri”. Belleten, C 73, (2009): 555-580.
• Ղամբարյան, Արմենուհի. “Հայաստանի Անկախության Էրզրումի Հռչակագիրը [Ermenistan’ın Erzurum Bağımsızlık Bildirgesi]”. Պատմա-Բանասիրական Հանդես, 2, (2018): 258-263. https://artsakhlib.am/2019/09/04/հայաստանի-անկախության-էրզրումի-հռչա/ (Erişim Tarihi: 18.05.2020).
• Hagopyan, M. Türkiye Ermenistanı’nın Kaybı. çev. S.F. Gökçaylı. Basılmamış daktilo metni (ATASE Kütüphanesi) (1967).
• Խանումյանը , Գոհար. “Հայ Կամավորական Շարժումն Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի Տարիներին “Birinci Dünya Savaşı’nda Ermeni Gönüllü Hareketi. http://www.arevelk.am/en/content/5/1458/ Հայ-կամավորական-շարժումն-Առաջին-Համաշխարհային-պատերազմի-տարիներին.html (Erişim Tarihi: 10.05.2021).
• Hasanlı, Cemil. “Kafkas Cephesinde Ermeni Gönüllü Birlikleri (1914- 1916)”. Ermeni Araştırmaları Dergisi, S.50, (2015): 151-187. Hatipoğlu, Süleyman. “Çukurova’da Fransız-Ermeni İşbirliği (1918-1921)”. Belleten, LXVI /247, (Aralık 2002): 943-965.
• İlter, Erdal. “Milli Mücadelede Doğu Lejyonu (Legion D’Orıent)nun Fransız İşgal Bölgesindeki Fonksiyonu”. Atatürk Yolu Dergisi, I/3, (1989): 421-436.
• Karagöz, Mevlüt. “Birinci Dünya Savaşında IV. Ordu Menzilinde Amele Taburları”. Güvenlik Stratejileri Dergisi, C 15/ 30, (2019):379-415.
• Kemal, Cemal. “Nablus Meydan Muharebesi’nde Mustafa Kemal”. Atatürk Yolu Dergisi, S. 51 (Bahar 2013): 618-651.
• Keser, Ulvi. Kıbrıs-Anadolu Ekseninde Ermeni Doğu Lejyonu. Ankara: Kıbrıs Türk Kültür Derneği, (2007).
• Կիրակոսյան, Ջ. Առաջին Համաշխարհային Պատերազմը Եվ Արեվմտահայությունը [Birinci Dünya Savaşı ve Batı Ermenileri]. Երեվան: Հայաստան, (1967).
• Korucu, Serdar. Sancak Düştü. İstanbul: Aras Yayıncılık, (2021).
• Köksal, Osman. Mükellefiyet-i Askeriye Kanun-u Muvakkat (29 Nisan 1330) Osmanlı Devleti’nde Askeralmada Son Durum. Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara, (1987).
• Kurt, Deniz ve Korkmaz, Erdal. “Askerî Arşiv Belgeleri Işığında Suriye-Filistin Cephesi’ndeki Nablus ve Katma Muharebeleri’nin Harp Prensipleri Açısından Analizi”. 9. Uluslararası Atatürk Kongresi Bildiriler. Ankara: ATAM Yayınları, (2021).
• Lewy, Gunter. 1915 Ermenilerine Ne Oldu?. çev. C. Elitez. İstanbul: Timaş Yayınları, (2012).
• Lüleci, Abdullah. “Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı Topraklarında Ermeni Casusluk Faaliyetleri ve Devletin Aldığı Tedbirler (1914-1918)”. Akademik İncelemeler Dergisi, S. 9/1, (2014): 249-268.
• McCarthy, Justin. Ölüm ve Sürgün: Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı (1821-1922). Ankara: TTK Yayınları, (2017).
• Mutlu, Cengiz. Birinci Dünya Savaşı’nda Amele Taburları. İstanbul: IQ Kültür ve Sanat Yayıncılık, (2007).
• Նուշերվանյան, Նարինե. “Հայ Գաղթականության Տեղաբաշխումը Հայոց Ցեղասպանությունից Հետո [Ermeni Soykırımından Sonra Ermeni Nüfusunun Dağılımı]”. Պատմություն և Մշակույթ Հայագիտական Հանդես, (2018):271- 282 https://artsakhlib.am/2019/11/09/հայ-գաղթականության-տեղաբաշխումը-հայ/ (Erişim Tarihi: 05.05.2020).
• Öğün, Tuncay. Unutulmuş Bir Göç Trajedisi: Vilayat-ı Şarkiye Mültecileri (1915-1923). Ankara: Babil Yayıncılık, (2004).
• Özdemir, Zekeriya. I. Dünya Savaşı’nda Amele Taburları. Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, (1994).
• Palabıyık, Serdar. “Fransız Arşiv Belgeleri Işığında Doğu Lejyonu’nun Kuruluşu ve Faaliyetleri (Kasım 1918 – 1921)”. Ermeni Araştırmaları Dergisi, S. 30,(2008). http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=DergiIcerik&IcerikNo=574 Erişim tarihi: 26.05.2021.
• Perinçek, Mehmet. Rus Devlet Arşivlerinden 100 Belgede Ermeni Meselesi. İstanbul: Doğan Kitap, (2007).
• Պողոսյան, Ս., Սարյան, Ա., Ստեփանյան, Խ. և Հովհաննիսյան, Է. Հայոց Պատմություն[Ermeni Tarihi]. Երեվան: Աբովյանի Անվան Հայկական Պետական, (2009)
• Պողոսյան, Սամվել և Ղռմաջյան, Գենյա. “Հայկական Պետականության Վերականգնման Խնդիրը Եվ Կամավորական Շարժումը Առաջին Աշխարհամարտի ՏարիներինBirinci Dünya Savaşı’nda Ermenistan’ın Restorasyonu ve Gönüllü Hareketi Sorunu”. Մեսրոպ Մաշտոց համալսարանի «Լրատու», 1 (2020): 57-65.
• Renouvin, Pierre. Birinci Dünya Savaşı ve Türkiye 1914-1918. çev. Ö. Uğurlu. İstanbul: Örgün Yayınevi, (2004).
• Rus İmparatorluk Kayıtlarında Ermeni Sorunu (1912-1917). çev. ve yay. haz. Natalia Chernichenkina. Erzincan: Erzincan Üniversitesi Yayınları, (2015).
• Sezen, Tahir. Osmanlı Yer Adları. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, (2017).
• Shaw, Stanford J. ve Shaw, Ezel Kuran, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye. çev. M. Harmancı. İstanbul: E Yayınları, (2000).
• Saral, Ahmet Hulki. Türk İstiklal Harbi Güney Cephesi. C IV. Ankara: Gnkur. Basımevi, (1966).
• Sarınay, Yusuf. “Rusya’nın Türkiye Siyasetinde Ermeni Kartı (1878-1918)”. Gazi Akademik Bakış Dergisi, S. 1/2, (2008): 69-105.
• Selvi, Haluk. “Anadolu’dan Kafkasya’ya Bir Ermeni Çete Reisi: Antranik Ozanyan”, Sekizinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri, XIX. ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar. C I. Ankara: ATASE Yayınları, (2003). Sezer, Cemal. “Birinci Dünya Savaşı Sırasında Ermeni Hınçak ve Taşnaksutyun Komitelerinin Romanya’daki Faaliyetleri”. OTAM, S. 38, (2015): 157-175.
• Sonyel, Salahi R. Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika. C 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, (1995).
• Suny, Ronald Grigor. Ancak Çölde Yaşayabilirler. çev. E. Kılıç. İstanbul: Aras Yayınları, (2016).
• Şamsutdinov, Abdula Mardanoviç. Mondros’tan Lozan’a Türkiye Ulusal Kurtuluş Savaşı Tarihi 1918-1923. çev. A.Behramoğlu, İstanbul: Doğan Kitap, (1999). Toksoy, Nurcan, Revan’da Son Günler Türk Yönetiminden Ermeni Yönetimine. Ankara: Orion Yayınevi, (2007).
• Tosun, Ulvi Ufuk. “Erzincan ve Erzurum’da Ermeni Vahşeti (1918)”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 19/1, (2015): 1-10.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasal Partilerç C I. İstanbul: İletişim Yayıncılık, (1998).
• Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi. C III, Ks. VI. Ankara: Genelkurmay Basımevi, (1971).
• Veou, Paul Du. Kilikya Faciası (1919-1922) Siyasi ve Askerî Olaylar. çev. R. Gögen, “Kilikya Faciaları” adıyla basılmamış daktilo metni (ATASE Kütüphanesi) (1938).