SELÇUKLULARIN KURULUŞ DÖNEMİNDE TÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ

Yıl 2023, Sayı: 73, 109 - 130, 31.05.2023

Gurban Hüseynov

Öz

Selçuklularla Ermenilerin ilişkileri 1018 yılında Çağrı Bey’in Doğu Anadolu Seferi ile başlamaktadır. Bizans egemenliği ve baskısı altında bulunan Ermeniler, bu dönemde Orta Anadolu’ya tehcir edilmişlerdir. Türklerin Anadolu’ya gelmesiyle de rahat bir nefes alan Ermeniler, Türklere kurtarıcı gözüyle bakmışlardır. Fakat buna rağmen Ermeniler kurtarıcı olarak karşıladıkları Selçuklulara karşı daha sonra farklı ittifaklarda yer almışlardır. Hatta Türklere karşı katliamlarda rol üstlendikleri görülmektedir.
Danişmendli Emir Gazi’nin yardımıyla tahta çıkan Türkiye Selçuklu sultanı I. Mesud, kardeşi Ankara ve Kumana Meliki olan Arab ile taht mücadelesine girmiştir. Melik Arab bu mücadelede yenilgiye uğramış, Türkiye Selçuklularını bölüp parçalamayı düşünen Ermeniler bu dönemde Sultanın kardeşi Melik Arab’ı desteklemişlerdir. Yenilgiye uğrayan Melik Arab, Kilikya Ermeni Baronluğu’ndan yardım istemiş ve Ermenilerin de içinde bulunduğu ordusuyla geri dönerek Sultan I. Mesud ile mücadeleye devam etmiş ancak başarılı olamamıştır. Danişmendlilerin parçalanmasından sonra onların vesayetinden kurtulan Sultan I. Mesud 1153 yılında Bizans İmparatoru ile anlaşarak Kilikya Ermeni Baronluğu üzerine yürümüş ve onlarla barış anlaşması yapmıştır.
Bu çalışmada bazı batılı tarihçilerin Selçuklular döneminde Ermenilerin sadık tebaa olduğu şeklindeki iddiaları da değerlendirilerek kuruluş döneminde ve özellikle Türkiye Selçuklu Sultanı Mesud döneminde Selçuklu-Ermeni ilişkileri ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türk, Ermeni, Türkiye Selçuklu Devleti, Sultan I. Mesud, Türk-Ermeni İlişkileri

Seljuq And Armenıan Relations In The Period Of Sultan Mesud I Of The Seljuq Turks State

Öz

The relations between the Seljuqs and the Armenians began in 1018 with Çağrı Bey's (Chaghri Beg) expeditions to Eastern Anatolia. Armenians, who were under Byzantine rule, were deported to Central Anatolia during this period. The Armenians, who took a sigh of relief after the Turks came to Anatolia, saw the Turks as saviors. However, the Armenians later took part in different alliances against the Seljuqs. It is seen that they took a role in the massacres against the Turks.
Seljuq Sultan Mesud I, who ascended to the throne with the help of Emir Gazi from Danishmend, entered a struggle for the throne with his brother Arab, who was the Meliki of Ankara and Kumana. Melik Arab was defeated in this struggle, and Armenians, who were thinking of dividing the Turkish Seljuks, supported Sultan's brother Melik Arab in this period. Melik Arab, who was defeated, asked for help from the Armenian Barony of Cilicia and returned with his army, which included Armenians, and continued to fight against Sultan Mesud I, but was unsuccessful. After the disintegration of the Danishmends, Sultan Mesud I, who got rid of their tutelage, made an agreement with the Byzantine Emperor, and marched on the Armenian Barony of Cilicia and made a peace treaty with them.
In this study, the claims of some Western historians that Armenians were loyal subjects during the Seljuk period will be evaluated and the Seljuk-Armenian relations will be tried to be revealed in the establishment period and especially in the period of Turkey Seljuk Sultan Mesud.

Anahtar Kelimeler

Turks, Armenian, The Seljuq Turks State, Sultan Mesud I, Turks-Armenian Relations

Kaynakça

• Anadol, Cemal. Tarihin Işığında Ermeni Dosyası. İstanbul: IQ Kültür Sanat, 2001.
• Buniyatov, Ziya Musa. “Azerbaycan.” DİA 4. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991, s. 317-322.
• Bournoutian, George. A. Ermeni Tarihi - Ermenilerin Tarihine Kısa Bir Bakış. çev: Ender Abadoğlu-Ohannes Kılıçdağı, İstanbul: Aras, 2011.
• Cahen, Claude. Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler. çev: Y. Moran, İstanbul: E, 1984
• Çetin, Osman. “Horasan.” DİA 18. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998, s. 234-241.
• Dashdondog, Bayarsaikhan. The Mongols and the Armenians (1220-1235). Boston: Brıll’s Inner Asian Library, 2011.
• Demirkent, Işın. Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1098–1118). İstanbul: İstanbul Üni. Ed. Fak., 1974.
• Ersan, Mehmet. “XI. Yüzyılın Son Çeyreğinde Çukurova’da Siyasi Durum.” I Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri Kitapçığı, Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi, (2000): 309-313.
• Ersan, Mehmet. Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler. Ankara: TTK, 2007.
• Ersan, Mehmet. “Ortaçağ Ermeni Kaynaklarına Göre Selçuklu Sultanları.” Tarih İncelemeleri Dergisi, XXV(1), (2010): 147–154.
• Gökhan, İlyas. “Türkiye Selçukluları İle Kilikya Ermenileri Arasındaki Siyasi İlişkiler.” NEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 1. (2012): 70-108.
• Gündüz, Tufan. “Kars.” DİA 24. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001, s. 515-518.
• Günçe, Şuheda. “Emeviler Dönemindeki Mevali Politikasının Rivayetlere Etkisi.” İslam Tarihi Araştırmaları Dergisi, sayı 5 (2019): 16.
• Hacıgökmen, Mehmet Ali. “Türkiye Selçukluları Zamanında Konya’nın Devlet Merkezi Oluşu.” Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 29, (2011): 231-260.
• Kafesoğlu, İbrahim. Doğu Anadolu’ya İlk Selçuklu Akını (1015–1021) ve Tarihi Ehemmiyeti. İstanbul: AÜDTCF, 1953.
• Kafesoğlu, İbrahim. Asya Türk Devletleri, Türk Dünyası El Kitabı I. Ankara: Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü, 1992.
• Kaşgarlı Mehlika Aktok, Kilikya Tabi Ermeni Baronluğu Tarihi. Ankara: Kök, 1990.
• Kesik, Muharrem. Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi Sultan I Mesud Dönemi (1116–1155). Ankara: TTK, 2003.
• Kırzıoğlu, Fahrettin. “Selçuklulardan Önce Armenya/ Yukarı Ellere Sahip Olanlar.” Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu, İzmir, 1983.
• Koca, Salim. Türkiye Selçukluları Tarihi. Çorum: KaraM, 2003.
• Kocaş, M. Sadi. Tarihte Ermeniler ve Türk-Ermeni İlişkileri. İstanbul: Kastaş, 1990. Köprülü, Mehmet Fuad. Türk Tarih-i Dinisi. Ankara: Akçağ, 2005.
• Kurat, Akdes Nimet. IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri. Anlara: TTK, 1972.
• Kuzgun, Şaban. Hazar ve Karay Türkleri. Ankara: Bilge Kültür Sanat, 1993.
• Küçük, Abdurrahman. “Gregoryen Ermeni Kilisesinin Oluşması ve Konsil Kararları Karşısındaki Tutumu.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt. 35. (1953): 117-154.
• Mihail, Süryani. Süryani Patrik Mihail’in Vekainamesi İkinci Kısım (1042–1195). çev: Hrand Andreasyan, 1944.
• Özgüdenli, Osman Gazi. Selçuklular, Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157). İstanbul: İsam, 2013.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Mâverâünnehir.” DİA 28. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003, s. 177-180.
• Sakarya, İhsan. Belgelerle Ermeni Sorunu. Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Askeri Tarih, 1984.
• Sevim, Ali. Genel Çizgileriyle Selçuklu Ermeni İlişkileri. Ankara: TTK, 1983.
• Sevim, Ali. Anadolu’nun Fethi. Ankara: TTK, 1993.
• Sümer, Faruk. “Ahlat.” DİA 2. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1989, s. 19-22.
• Streck, Maximilian. “Ermeniye.” İA 4. İstanbul: MEB, 1978, s. 317-326.
• Thompson, Edward Arthur. Hunlar. çev: M. S. Dinçel. Ankara: Phoenix, 2008.
• Tuncel, Metin. “Muş.” DİA 31. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2020, s. 368-371.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Boğaziçi, 1993.
• Turan, Osman. Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi Türk Dünya Nizamının Milli, İslami ve İnsani Esasları, Ankara: Ötüken, 2003.
• Umar, Bilge. Türkiye Halkının Ortaçağ Tarihi. İstanbul: İnkılâp, 1998.
• Uras, Esat. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi. İstanbul: Belge, 1987.
• Urfalı, Mateos. Urfalı Mateos Vekayi-namesi ve Papaz Grigor’un Zeyli. çev: Hrand Andreasyan, Ankara: TTK, 1987. Yarar, Hülya. “Ermeniler ve Türk Ermeni İlişkileri.” Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı 13, (2002): 35-37.