THE RELIGIOUS INSTITUTION IN TURKISH NOVELS WITH ARMENIAN LETTERS AND THEIR COMPARISON WITH CONTEMPORARY NOVELS WITH ARABIC LETTERS

Yıl 2023, Sayı: 74, 65 - 89, 28.11.2023

Safiye Akdeniz

Öz

This article studies some Turkish novels written in Armenian letters before the first Turkish novels in Arabic letters were published in order to examine the far-reaching social effects of Westernization/modernization. Close readings of Akabi Hikâyesi (1851), Karnig, Gülünya ve Dikran’nın Dehşetlu Vefatleri Hikâyesi (1862) and Bir Sefil Zevce (1868) demonstrate how Westernization/modernization affected the institution of religion and how this is reflected in literary texts. This study also examines how this issue was handled in the first novels written by Muslim Ottoman writers and the two sets of novels are compared in this respect. In both sets of novels, the change originated from the West. Modernism began earlier in Armenian society, which had strong ties to the Western world. In the Armenian community, where the sectarian divisions were much sharper, the change led to a conflict between the church and the proponents of modernization. Armenian writers dealt with this conflict in their texts. In the Muslim Ottoman society, these effects began a little later. The religious institution was affected by this, but this effect was often not mentioned or simply ignored in the texts. In the said texts, not much reference is made to the existence of this institution, and it is defended or reckoned with in a limited manner.

Anahtar Kelimeler

First Turkish novels in Armenian letters, First Turkish novels in Arabic letters, Religion, Modernism, Tanzimat Period.

Proje Numarası

Yok

Ermeni Harfli Türkçe Romanlarda Din Kurumu ve Çağdaşı Arap Harfli Romanlarla Karşılaştırılması

Öz

Bu çalışmada Arap harfli ilk Türkçe romanlardan önce Ermeni harfleriyle Türkçe yazılmış, Akabi Hikâyesi (1851), Karnig, Gülünya ve Dikran’ın Dehşetlu Vefatleri Hikâyesi (1862) ve Bir Sefil Zevce (1868) başlıklı metinlerde Batılılaşmanın/modernleşmenin -her türlü toplumsal yapı üzerinde belirleyici rolü bulunan - din kurumunu nasıl etkilediği ve bunun edebî metinlere ne şekilde yansıtıldığı üzerinde durulmaktır. Ayrıca Müslüman Osmanlı yazarların yazmış oldukları ilk romanlarda bu konunun nasıl ele alındığı araştırılmakta ve iki kesimin bu açıdan karşılaştırılması yapılmaktadır. İki kesimde de değişim büyük ölçüde Batı kaynaklıdır. Modernizm, Batı dünyasıyla güçlü bağları olan Ermeni toplumunda daha erken başlar. Mezhep ayrılıklarının çok keskin olduğu Ermeni cemaatinde değişim kiliseyle modernleşme yanlıları arasında bir çatışmaya yol açar. Ermeni yazarlar bu çatışmayı eserlerinde konu edinirler. Müslüman Osmanlı toplumunda bu etkiler biraz daha geç başlar. Din kurumu bundan etkilenir ancak bu etki söz konusu romanlarda genellikle dile getirilmez veya görmezlikten gelinir. Bu kurumun varlığı, savunusu veya onunla girişilen hesaplaşma sınırlı bir biçimde ifade edilir.

Anahtar Kelimeler

Ermeni Harfli ilk Türkçe Romanlar, Arap Harfli ilk Türkçe Romanlar, Din, Modernizm, Tanzimat Dönemi

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

Yok

Teşekkür

yok

Kaynakça

• Altuğ, Fatih. “On Dokuzuncu Yüzyıl Osmanlı Edebiyatında İmparatorluk Medeniyet Yerlilik Yabancılık ve Din”, Tanzimat ve Edebiyat içinde, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, (2020): 65-114.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007.
• Cankara, Murat. “Ermeni Harfleriyle ilk Türkçe Romanlar Üzerine”. Tanzimat ve Edebiyat içinde, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, (2020): 117-137.
• Cebe, Günil Özlem Ayaydın. “19.Yüzyılda Osmanlı Toplumu ve Basılı Türkçe Edebiyat: Etkileşimler, Değişimler, Çeşitlilik”. Doktora tezi, Bilkent Üniversitesi, 2009. Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Erğinci, Erkan. “Öteki Metinler, Öteki Kadınlar: Ermeni Harfli Türkçe Romanlar ve Kadın İmgesi”. Yüksek Lisans tezi, Bilkent Üniversitesi, 2007. Erişim adresi: http://www.thesis.bilkent.edu.tr/0003479.pdf
• Güneş, Aysel. “Hovhannes Balıkcıyan’ın Karnig, Gülünya ve Dikran’ın Dehşetlu Vefatleri Hikâyesi ile Hovsep Maruş’un-Bir Sefil Zevce- İsimli Ermeni Harfli Türkçe Romanları (İnceleme-metin-dizin)”. Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2017, Erişim adresi:https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Kaplan, Mehmet. “Sergüzeşt Romanı”. Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalarlar I. 369-383, İstanbul: Dergâh Yayınları, (1995), 369-383.
• Kantarcı, Şenol. “Katolik Ermenilerin Anadolu’daki faaliyetleri”. Tarihte Türkler ve Ermeniler. IX. cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını (2014):63-79.
• Kut, Turgut. “Ermeni Harfli Türkçe Tercüme ve Telif Romanlar”. Beşinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi (Türk Edebiyatı) Tebliğler I. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını (1985):195-214.
• Mardin, Şerif. Din ve ideoloji. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Mardin, Şerif. “Tanzimat’tan Sonra Aşırı Batılılaşma”. Türk Modernleşmesi Makaleler 4., içinde, İstanbul: İletişim Yayınları, 2013, 21-75.
• Okumuş, Ejder. “Osmanlı Şibih-laik Tanzimat Devleti’nin Oluşum Sürecinde Ekonomide Laikleşmenin Belirtileri “. İslami Araştırmalar Dergisi 19, sy.1 (2006): 175-191.
• Ortaylı, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul: Kronik Yayınları, 2010.
• Öktemgil, Canan Turgut. “Türk Romanında İslami Öğeler (1872-1896)”. Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2011. Erişim adresi: https://www.academia.edu/40550194/T%C3%BCrk_Roman%C4%B1nda_ %C4%B0slami_%C3%96%C4%9Feler_1872_1896_
• Öktemgil, Canan Turgut. “Tanzimat Romanında Tasavvuf ve Tarikatların Yeri”. DTCF Dergisi . 56 (2016): 249-286.
• Somel, Selçuk Akşin. “Osmanlı Ermenilerinde Kültür Modernleşmesi, Cemaat Okulları ve Abdülhamid Rejimi”. Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar 5 (Bahar). İstanbul: İletişim Yayınları, (2007): 71-92.
• Timur, Kemal. Türk Romanında Dinler ve İnançlar. Ankara: Elips Kitap, 2006.
• Tunçboyacı, Selin. “Akabi Hikâyesi, Boşboğaz Bir Adem ve Temaşa-i Dünya Romanları Çerçevesinde 19.yy Osmanlı Modernleşmesi”. Yüksek lisans tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2001.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları, 2001.
• İncelenen Romanlar
• Ahmet Mithat Efendi. Felâtun Bey ile Râkım Efendi. Haz. Kazım Yetiş vd., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000, 125-149.
• Ahmet Mithat Efendi. Bahtiyarlık. Haz. Murat Cankara vd., İstanbul: Homer Kitabevi, 2017.
• Fatma Aliye, Muhâdarât. Haz. H. Emel Aşa, İstanbul: Enderun Kitabevi,1996.
• Nabizâde Nazım. Zehra. Haz. Mustafa Nihat Özön, İstanbul: Remzi Kitabevi,1969.
• Namık Kemal. İntibah. Haz. Selda Akyol, İstanbul: Özgür Yayınları, 2003.
• Namık Kemal. Cezmi. İstanbul: İnkılap Yayınevi, 2016.
• Recaizâde Mahmut Ekrem. Araba Sevdası. Haz. Fatih Altuğ, İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Samipaşazâde Sezâi, Sergüzeşt, Haz. Tacettin Şimşek, Ankara: Akçağ Yayınları, 2014.
• Şemsettin Sami. Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat. Haz. Sedit Yüksel, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1964.
• Şinasi. Şair Evlenmesi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2015.
• Vartan Paşa. Akabi Hikyayesi. Haz. A.Tietze. İstanbul: Eren Yayıncılık,1991.
• Vartan Paşa. Akabi Hikâyesi, Sadeleştiren. Fatma Jale Gül Çoruk, Konya: Çizgi Kitabevi, 2023
• İnternet Siteleri
• “Sorular”, Türkiye Ermenileri Patrikliği, 20 Ekim 2014, http://www.turkiyeermenileripatrikligi.org/site/sorular.
• “Sivaslı Mhitar”, Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/Sivasl%C4%B1_Mhitar, (Erişim Tarihi: 22.11.2023.)