OSMANLI-TÜRK TARİHİ ARAŞTIRMALARINDA ÖZGÜN BİR KAYNAK: ERMENİCE SALNAMELER

Yıl 2024, Sayı: 76, 123 - 168, 12.11.2024

Cem Karakılıç

Öz

Farsça “sal” (yıl) ve “name” (mektup) kelimelerinden türetilen salname Türkçede en basit anlamda yıllık olarak ifade edilir. Salnameler bir yılın bütün olaylarını ihtiva eden çok katmanlı kaynaklardır. Osmanlı tarihindeki ilk salname 1847 yılında Sadrazam Reşit Paşanın isteği ile Ahmet Vefik Paşa tarafından hazırlanmıştır. İlk zamanlar litografya ile basılan panoramik metinler zamanla mahiyet ve mizanpaj itibariyle geliştirilerek mufassal veri kaynaklarına dönüştürülmüştür. Devlet salnamelerinin başarıya ulaşması üzerine 1866’dan itibaren vilayet ve nezaret salnameleri de yayınlanmaya başlamıştır. Böylece 1867’den itibaren her vilayet senede en az bir defa olmak üzere kendi bölgesindeki idari taksimatı, istihsal ürünlerini, madenleri, ticareti, demografik ve bürokratik özellikleri, kültür ve eğitim kurumlarını gösteren mufassal salnameler hazırlamıştır. Salnameler mahiyet itibariyle son derece zengin ve sofistike kaynaklardır. Burada Osmanlı Devleti’nin ve Türkiye Cumhuriyeti’nin idarî, askerî, malî ve sosyo-kültürel ayrıntılarını bulmak mümkündür.
Bu çalışmanın amacı Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti döneminde yayınlanan Ermenice salnameleri Osmanlı-Türk tarihçiliği bağlamında incelemektir. İki bölüm halinde formüle ettiğimiz çalışmanın birinci bölümünde Osmanlı Ermenilerinin yayın hayatına odaklanarak panoramik bir çerçeve çizeceğiz. İkinci bölümde ise iki alt başlık altında Osmanlı ve Cumhuriyet döneminde yayınlanan Ermenice salname, almanak ve takvimleri tanıtıp bu kaynakların Osmanlı-Türk tarihi araştırmaları açısından önemi üzerinde duracağız.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Ermenileri, Türkiye Ermenileri, Ermeni Matbuatı, Salname, Ermenice Salnameler.

Kaynakça

• Ամիրենց, Հ. Անկուտիներուն Զուարճալի Տարեցոյցը 1915. Կ․ Պոլիս: Թաշճեան, 1915.
• Ամիրենց, Հ. Անկուտիներուն Զուարճալի Տարեցոյցը 1919. Կ․ Պոլիս: Տեր Ներսեսեան, 1919.
• Ամիրենց, Հ. Անկուտիներուն Զուարճալի Տարեցոյցը 1921. Կ․ Պոլիս: Սահակեան, 1921.
• Ամիրենց, Հ. Անկուտիներուն Զուարճալի Տարեցոյցը 1922. Կ․ Պոլիս: Սահակեան, 1922.
• Ամիրենց, Հ. Անկուտիներուն Զուարճալի Տարեցոյցը 1924. Կ․ Պոլիս: Սեթեան, 1924.
• Ամիրենց, Հ. Անկուտիներուն Զուարճալի Տարեցոյցը 1925. Կ․ Պոլիս: Սեթեան․, 1925.
• Ամիրենց, Հ. Անկուտիներուն Զուարճալի Տարեցոյցը 1926. Կ․ Պոլիս: Արեւ, 1926.
• Ամիրենց, Հ. Անկուտիներուն Զուարճալի Տարեցոյցը 1927. Կ․ Պոլիս: Արեւ, 1927.
• Արամեանց, Հ. Գիւղատնտեսի Տարեղոյղը. Կ․ Պոլիս: Կոհակ, 1914.
• Այվազյան, Գայանե. “Երեմիա Չելեպի Քյոմուրճյանի տպագրական գործունեությունը”. Էջմիածին։ Պաշտօնական ամսագիր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան Մայր Աթոռոյ Սրբոյ Էջմիածնի, ԿԸ/Ը (2012): 48-54.
• Բաբլոյան, Մ. Ա. Հայ պարբերական մամուլը․ Մատենագիտական համահավաք ցուցակ (1794-1980). Երևան: ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ, 1986.
• Բաղտասարեան, Գ. Ընդարձակ Համազգային Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Մատթեոսեան Տպագրություն, 1897.
• Բաղտասարեան, Գ. Ընդարձակ Համազգային Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Մատթեոսեան Տպագրություն, 1899.
• Բաղտասարեան, Գ. “Արեվելյան Որբանոց Հոբելյանը”. Ընդարձակ Համազգային Օրացոյց Հանրագիտական (1901):117-122.
• Բաղտասարեան, Գ. “Արեվելյան Որբանոց Պրուսա”. Ընդարձակ Համազգային Օրացոյց Հանրագիտական (1903):134-137.
• Բաղտասարեան, Գ. Ընդարձակ Համազգային Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Մատթեոսեան Տպագրություն, 1904.
• Բաղտասարեան, Գ. Ընդարձակ Համազգային Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Մատթեոսեան Տպագրություն, 1905.
• Բաղտասարեան, Գ. Ընդարձակ Համազգային Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Մատթեոսեան Տպագրություն, 1906.
• Բաղտասարեան, Գ. Ընդարձակ Համազգային Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Մատթեոսեան Տպագրություն, 1907.
• Բաղտասարեան, Գ. Ընդարձակ Համազգային Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Մատթեոսեան Տպագրություն, 1908.
• Բաղտասարեան, Գ. Ընդարձակ Համազգային Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Մատթեոսեան Տպագրություն, 1909.
• Բաղտասարեան, Գ. Ընդարձակ Համազգային Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Մատթեոսեան Տպագրություն, 1911.
• Բաղտասարեան, Գ. Ընդարձակ Համազգային Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Մատթեոսեան Տպագրություն, 1912.
• Barsomuian, Hagop L. İstanbul’un Ermeni Amiralar Sınıfı. İstanbul: Aras Yayıncılık, 2013.
• Bilgin, Aydın. “Salname”. İslam Ansiklopedisi, 36 (2008): 51-54.
• Birinci, Ali. “Osmanlı Tıbaat ve Matbuat Hayatında (1567-1908) Ermeniler”. Yeni Türkiye, 60 (2014): 1-22.
• Çoker, Fahri. “Bahriye Salnameleri”. Donanma Dergisi, 76 (1963): 1-3.
• Dabağyan, Levon Panos. Türkiye Ermenileri Tarihi. İstanbul: IQ Yayınları, 2003.
• Դավթյան, Հ. Մ. “Կ. Պոլսի հայ-կաթոլիկների գաղտնի տպարանը”. ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր հասարակական գիտությունների 1 (1965): 29-40.
• Duman, Hasan. Osmanlı Yıllıkları (Salnameler ve Nevsaller). İstanbul: IRCICA Yayınları, 1982.
• Ersoy, Osman. Türkiye’ye Matbaanın Girişi ve İlk Basılan Eserler. Ankara: Güven Basımevi, 1959.
• Ertuğ, Refik Hasan. “Nezaret ve Eyalet Salnameleri”. Hayat Tarih 9 (1973):10-16.
• Ertuğ, Refik Hasan. “Osmanlı Devrinde Salnameler”. Hayat Tarih 9 (1973):16-22.
• Ertuğ, Refik Hasan. “Eski Harflerle Özel Yıllıklar”. Hayat Tarih 10 (1974):19-24.
• Գաբամաճեան, Սիմոն. “Զեկոյց”. Գրպանի Տարեցոյց. Կ․ Պոլիս: Ազնաւոր, 1920.
• Գաբամաճեան, Սիմոն. Գրպանի Տարեցոյց. Կ․ Պոլիս: Քէշիշեան Որդի, 1921.
• Գաբամաճեան, Սիմոն. Գրպանի Տարեցոյց. Կ․ Պոլիս: Պալըքճեան, 1922.
• Գաբամաճեան, Սիմոն. Գրպանի Տարեցոյց. Կ․ Պոլիս: Օ․ Արզուման, 1923.
• Գաբամաճեան, Սիմոն. Գրպանի Տարեցոյց. Կ․ Պոլիս: Արամեան, 1924.
• Գաբամաճեան, Սիմոն. Գրպանի Տարեցոյց. Կ․ Պոլիս: Արամեան, 1925.
• Գաբամաճեան, Սիմոն. Գրպանի Տարեցոյց. Կ․ Պոլիս: Սեթեան, 1926.
• Գաբամաճեան, Սիմոն. Գրպանի Տարեցոյց. Կ․ Պոլիս: Սեթեան, 1927.
• Գաբամաճեան, Սիմոն. Գրպանի Տարեցոյց. Կ․ Պոլիս: Սեթեան, 1929.
• Գաբամաճեան, Սիմոն. Գրպանի Տարեցոյց. Կ․ Պոլիս: Սեթեան, 1930.
• Գաբամաճեան, Սիմոն. Գրպանի Տարեցոյց. Կ․ Պոլիս: Մագասճեան, 1931.
• Գալեմքեարեան, Վ․Գրիգորիա Պատմութիին Հայ Լրագրութեան. Վիեննա: Մխիթարեան Տպարան, 1893.
• Gerçek, Selim Nüzhet. “İstanbul Salnameleri”. Akşam, 18 Haziran 1941.
• Gerçek, Selim Nüzhet. “Vilayet ve Nezaret Salnameleri”. Akşam, 27 Haziran 1941.
• Gerçek, Selim Nüzhet. Matbuat Tarihi. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2019.
• Gür, Alim. Ebüzziya Tevfik Hayatı; Dil, Edebiyat, Basın, Yayın ve Matbaacılığa Katkıları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Ղուկասյան, Կ. Գ. “Լրո գիրը Որպես Սկզբնաղբյուր”. Լրաբեր Հասարակական Գիտությունների 6 (1969): 61-68.
• Ղազարեան, Վ. Տարեցոյց-Բժշկական եւ արողջապահական. Կ․ Պոլիս: Արաքս, 1914.
• Ղազարոսեան, Կ․ Տիեզեռական Տարեցոյց. Կոստանդնուպոլիս: Արամեան, 1873.
• Խառատյան, Ալբերտ. “Ամիրաների դասը Կոստանդնուպոլսի հայ համայնքում (XVIII դ. II կես -1860-ական թվականներ)”. Պատմա-բանասիրական հանդես 3 (2013): 22-28.
• Հարութիւնեան, Խորեն. Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Արզումեան, 1921.
• Հայ գրատպություն և գրքարվեստ հանրագիտարան. Խմբագիր.Հովհաննես Այվազյան. Երևան: Հանրագիտարան, Հայկական հանրագիտարան հրատ, 2015.
• Hospian, Anahid. “Mürur-ı Kütah Ber-Tarihçe-i Salnameha-i Ermeni”. Fasılname-i Ferheng Peyman (Tahran), 61 (Payiz 2011): 120-126.
• Հովսեփյան, Մարիամ Վրամի. Արեվմտահայ Մամուլի Պատմություն․ Երևան: ԵՊՀ Հրատարակչություն, 2014.
• Հովսեփեան, Մարուգե. Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Պաղտատլեան, 1886.
• Հովսեփեան, Մարուգե. Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Պաղտատլեան, 1887.
• Հովսեփեան, Մարուգե. Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Պաղտատլեան, 1911.
• “Sal-name”, İslam Ansiklopedisi 10 (1993): 134-136.
• İzgöer, Ahmet Zeki. “Osmanlı Salnamelerinin Şehir Tarihi Bakımından Önemi”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3 (2005): 539-552.
• Քահանայ Երեմիայ. Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Սուրբ Փրկիչ, 1861.
• Քահանայ Երեմիայ. Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Զարդարեան, 1875.
• Քահանայ Երեմիայ. Օրացոյց․ Կոստանդնուպոլիս: Գործարան Զարդարեան, 1876.
• Քահանայ Երեմիայ. Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Պարոնեան, 1877.
• Քահանայ Երեմիայ. Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Գավաֆեան, 1879.
• Քէչեան, Բիւզանդ.Պատմութիին Ս․ Փրկչի Հիիանդանոցին. Կ․ Պոլիս: Տպագրութիւն Գ․ Պաղտատլեան, 1887.
• Koloğlu, Orhan. Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi. İstanbul: Pozitif Yayınları, 2006.
• Կորկոթյան, Քնարիկ. Հայ Տպագիր Գիրքը Կոստանդնուպոլսում. Երեևան: Հայկական ՍՍՌ Կուլտուրայի Մինիստրություն, 1964.
• Kreiser, K. “Sal-Name”. The Encyclopaedia of İslam 8 (1995): 898.
• Mccarthy, Justin ve Hyde Dennis. “Otoman İmperial and Provincial Salnames”. Middle East Studies Association Bulletin XIII (1979): 10-13.
• Մխիթարեան, Ս․ Ժողովրդական Տարեգիրք. Կ․ Պոլիս: Ճարեան, 1939.
• Մուրադյան, Անահիտ. “Հայ Տպագրության 500-ամյակը”. Պատմա-Բանասիրական Հանդես 1 (2012): 53-66.
• Օտեան, ԵԵրուանդ. Երգիծական Տարեցոյց 1921. Կ․ Պոլիս: Տեր Սահակեան, 1921.
• Օտեան, ԵԵրուանդ. Երգիծական Տարեցոյց 1922. Կ․ Պոլիս: Պալըգճեան, 1922.
• Pakalın, Mehmet Zeki. “Salname”. Osmanlı Tarih Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü 3 (1993):105-106.
• Pala, İlhan. “Osmanlı Salnameleri ve Tarih Araştırmalarındaki Kaynak Olarak Önemi”. İKTİBAS, 23 (2010): 1-14.
• Pamukciyan, Kevork. Ermeni Harfli Türkçe Metinler. İstanbul: Aras Yayıncılık, 2002.
• Պարոնեան, Կ․ Ա․ Ընդարձակ Համազգային Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Մատթեոսեան Տպագրություն, 1900.
• Պարոնեան, Կ․ Ա․ Ընդարձակ Համազգային Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Մատթեոսեան Տպագրություն, 1901.
• Պարոնեան, Կ․ Ա․ Ընդարձակ Համազգային Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Մատթեոսեան Տպագրություն, 1902.
• Պարթեւեան, Սուրեն. Զմիւռնահայ Տարեցոյցը. Իզմիր: Մամուրեան, 1920.
• Պէրպէրեան, Նշան Կ. Ժողովրդական Տարեցոյց. Կոստանդնուպոլիս: Պէրպէրեան, 1894.
• Պէրպէրեան, Նշան Կ․ Ժողովրդական Տարեցոյց. Կոստանդնուպոլիս: Պէրպէրեան, 1895.
• Պէրպէրեան, Նշան Կ․ Ժողովրդական Տարեցոյց. Կոստանդնուպոլիս: Պէրպէրեան, 1896.
• Պէրպէրեան, Նշան Կ․ Ժողովրդական Տարեցոյց. Կոստանդնուպոլիս: Պէրպէրեան, 1897.
• Պէրպէրեան, Նշան Կ. Ժողովրդական Տարեցոյց. Կոստանդնուպոլիս: Պէրպէրեան, 1899.
• Պէրպէրեան, Նշան Կ․ Ժողովրդական Տարեցոյց. Կոստանդնուպոլիս: Պէրպէրեան եւ Որդի, 1905.
• Պէրպէրեան, Նշան Կ․ Ժողովրդական Տարեցոյց. Կոստանդնուպոլիս: Պէրպէրեան, 1908.
• Սահակյան, Վերա. “Հայկական տպագրությունը 1915–2016 թթ. Օսմանյան կայսրությունում և Թուրքիայի հանրապետությունում”. Բանբեր Հայագիտության 1 (2017): 162-174.
• Սելիմեան, Յարութիւն. “Շտեմարան Պիտանի գիտելեացը եւ իր «Յայտարարութիւն»ը”. Հայկազեան հայագիտական հանդէս 38 (2018): 757-766.
• Serçe, Erkan. İzmir’de Kitapçılık. İzmir: Akademi Kitabevi, 1996.
• Sertoğlu, Midhat. Resimli Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1958.
• Sütçü, Tevfik. “Sosyal Bilimlerde Araştırma Kaynağı Olarak Almanaklar, Salnameler ve Yıllıklar”, İlmi Araştırmalar 18 (2004): 79-92.
• Ընդարձակ Օրացոյց Ազգային Հիւանդանոցի. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Տեր Միննասեան, 1900.
• Ընդարձակ Օրացոյց Ազգային Հիւանդանոցի. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Յ. Մատթէոսեան, 1901.
• Ընդարձակ Օրացոյց Ազգային Հիւանդանոցի. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Յ. Մատթէոսեան, 1902.
• Ընդարձակ Օրացոյց Ազգային Հիւանդանոցի. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Յ. Մատթէոսեան, 1903.
• Ընդարձակ Օրացոյց Ազգային Հիւանդանոցի. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Յ. Մատթէոսեան, 1904.
• Ընդարձակ Օրացոյց Ազգային Հիւանդանոցի. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Յ. Մատթէոսեան, 1905.
• Ընդարձակ Օրացոյց Ազգային Հիւանդանոցի. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Յ. Մատթէոսեան, 1906.
• Ընդարձակ Օրացոյց Ազգային Հիւանդանոցի. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Յ. Մատթէոսեան, 1907.
• Ընդարձակ Օրացոյց Ազգային Հիւանդանոցի. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Յ. Մատթէոսեան, 1909.
• Ընդարձակ Տարեցոյց. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Սէթեան, 1925.
• Ընդարձակ Տարեցոյց. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Սէթեան, 1926.
• Ընդարձակ Տարեցոյց. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Մագասճեան, 1927.
• Ընդարձակ Տարեցոյց. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Սէթեան, 1928.
• Ընդարձակ Տարեցոյց. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Սէթեան, 1929.
• Ընդարձակ Տարեցոյց. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Սէթեան, 1930.
• Ընդարձակ Տարեցոյց. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Սէթեան, 1931.
• Ընդարձակ Տարեցոյց. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Սէթեան, 1932.
• Ընդարձակ Տարեցոյց. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Սէթեան, 1933.
• Ընդարձակ Տարեցոյց. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Սէթեան, 1934.
• İskit, Server. Türkiye’de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış. İstanbul: Devlet Basımevi, 1939.
• Kabacalı, Alpay. Türk Yayın Tarihi (Başlangıçtan Tanzimat’a Kadar). Ankara: Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, 1987. Koçu, Reşad Ekrem. “Ermeni Matbaaları”. İstanbul Ansiklopedisi 10 (1971).
• Meliki, Anoşik. “Tarihçe-i San’at-ı Çap-ı Ermeniyan”. Fasılname-i Ferheng Peyman (Tahran) 61 (Payiz 2011): 42-60.
• Մեվսիմնամե, Ասիթանե: Փափազեան, 1882.
• Mildanoğlu, Zakarya. Ermenice Süreli Yayınlar 1794-2000. İstanbul: Aras Yayınları, 2014.
• Takvim-i Vakayi, No. 818, 18 Ekim 1865.
• Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Հօհաննիս ե Պօղոս, 1792.
• Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Մատթէոս, 1825.
• Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Արապեան, 1831.
• Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Միւհենտիսեան, 1844.
• Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Միւհենտիսեան, 1845.
• Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Միւհենտիսեան, 1851.
• Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Միւհենտիսեան, 1852.
• Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Միւհենտիսեան, 1858.
• Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Տերոյենց, 1867.
• Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Արամեան, 1881.
• Օրացոյց. Կոստանդնուպոլիս: Արամեան, 1882.
• Սալնամե․ Իսթանպօլ: 1884.
• Տարեցոյց Ազգային Հիւանդանոցի. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիւն Սէթեան, 1924.
• Թեւեան, ԲԵրջանիկին Տարեցոյցը. Կոստանդնուպոլիս: Առեւտրական, 1928.
• Թեւեան, Բ․Երջանիկին Գիրքը. Կոստանդնուպոլիս: Մագասճեան, 1935.
• Թեւեան, Բ. Երջանիկ Տարի. Կոստանդնուպոլիս: Աքթարեան, 1939.
• Teotig. Baskı ve Harf-Ermeni Matbaacılık Tarihi. İstanbul: Bir Zamanlar Yayıncılık, 2012.
• “Թէոդիկ (Թէոտորոս Լէպճինճեան, 1873-1928)”, Ազատ Օր (2018): 1.
• Թէոդիկ . Ամէնուն Տարեցոյցը 1907. Կոստանդնուպոլիս: Ներսեսեան., 1907.
• Թէոդիկ . Ամէնուն Տարեցոյցը 1912. Կոստանդնուպոլիս: Ներսեսեան, 1912.
• Թէոդիկ . Ամէնուն Տարեցոյցը 1913. Կոստանդնուպոլիս: Ներսեսեան, 1913.
• Թէոդիկ . Ամէնուն Տարեցոյցը 1914. Կոստանդնուպոլիս: Հօվակիմեան, 1914.
• Թէոդիկ . Ամէնուն Տարեցոյցը 1915. Կոստանդնուպոլիս: Հօվակիմեան, 1915.
• Թէոդիկ . Ամէնուն Տարեցոյցը 1916-1920. Կոստանդնուպոլիս: Քէշիշեան, 1920.
• Թէոդիկ . Ամէնուն Տարեցոյցը 1921. Կոստանդնուպոլիս: Հօվակիմեան, 1921.
• Թէոդիկ . Ամէնուն Տարեցոյցը 1922. Կոստանդնուպոլիս: Հօվակիմեան, 1922.
• Tokgöz, Ahmet İhsan. Matbuat Hatıralarım. Haz. Necati Tonga. Ankara: Çolpan Yayınları, 2020.
• Թոլայան, Երուանդ. Կավռօշին Տարեցոյցը 1910. Կ. Պոլիս: Նշան-Պապիկեան, 1910.
• Թոլայան, Երուանդ. Կավռօշին Տարեցոյցը 1911. Կ. Պոլիս: Արզուման, 1911.
• Թոլայան, Երուանդ. Կավռօշին Տարեցոյցը 1913. Կ. Պոլիս: Կավրոշ, 1913.
• Թոլայան, Երուանդ. Կավռօշին Տարեցոյցը 1915. Կ. Պոլիս: Կավրոշ, 1915.
• Թոլայան, Երուանդ. Կավռօշին Տարեցոյցը 1919. Կ. Պոլիս: Օննիկ Բարսեղեան, 1919.
• Թոլայան, Երուանդ. Կավռօշին Տարեցոյցը 1920. Կ. Պոլիս: Ճառեան, 1920.
• Թոլայան, Երուանդ. Կավռօշին Տարեցոյցը 1922. Կ. Պոլիս: Սիմօն Օհանեան, 1922.
• Թոլայան, Երուանդ. Կավռօշին Տարեցոյցը 1926. Կ. Պոլիս: Կավրոշ, 1926.
• Topuz, Hıfzı. 100 Soruda Türk Basın Tarihi. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1973.
• Topuz, Hıfzı. II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2003.
• Թրուվանց, Ա․ “Ծագումով Ակնեցի Նշանավոր Հոգեվորականներ”. Jamanak, 31 Mayıs 2024.
• http://www.jamanak.com/content/ընկերա-մշակութային/23-05-2024-ծագումով-ակնեցի-նշանաւոր-հոգեւորականներ.
• Թուղլաճյան, Բ․ Մ. “Հայկական տպագրությունը Օսմանյան կայսրությունում և հայերու նպաստը թուրքական տպագրական արվեստին”. Արևելագիտական ժողովածու 12 (1985): 98-115.
• Türkay, Cevdet. Osmanlı İmparatorluğu Devlet Teşkilatından Örnekler-İlk Resmi Salname. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi. 60 (1972): 17-25.
• Yalman, Ahmet Emin. Modern Türkiye’nin Gelişim Sürecinde Basın. Birgen Keşoğlu’nun çevirisi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• Yarman, Arsen. Ermeni Yazılı Kültürü. İstanbul: Aras Yayınları, 2012.