Activities of Armenian Committees in Iran in Light of the Report by Tabriz Consul General İhsan Hüsnü Bey: Diplomatic and Strategic Approaches

Yıl 2025, Sayı: 77, 157 - 224, 16.05.2025

Gamze İme

Öz

Armenians dreamed of establishing an independent Armenian state, especially in a region covering six provinces of the Ottoman Empire, and formed various political and organisational committees for this purpose. The first step in this endeavour was taken with the establishment of a committee under the name Armenakan in Van. Later on, the Young Armenia Committee, Dashnaktsutyun and Hunchak committees in Tbilisi and Geneva, respectively, took action for the so-called demands of Armenians both in the local and international arena. These committees, which used Iranian territory as a base for the implementation of their strategic plans, benefited from the liberal political environment offered by Iran in many ways. This was based on the fact that the freedom provided by the Iranian government not only enabled different political and social groups to gain power, but also facilitated strategic requirements such as the production, transport and shipment of weapons. This situation made Iran an indispensable centre for the Armenian committees. Adopting Iran, which was neighbouring the Ottoman Empire, as such a base, the Armenian committees opened branches there and expanded their areas of activity. The Ottoman Empire realised that these committees received both indirect and direct political and military support from the Iranian government and conveyed this situation to the Iranian government through diplomatic channels. However, the Iranian administration did not take sufficient measures against the attacks, especially in the regions close to the Ottoman border, and continued to turn a blind eye to the activities of the Armenian committees in these regions. In addition, the Armenian committees adopted a propaganda strategy involving religious leaders and places of worship in an attempt to give a religious identity to their activities. Although they were built on socialist foundations, they aimed to gain wider mass support by emphasising religious elements. This strategy stood out as a remarkable manoeuvre to turn the religious and national sentiments of the people in their favour. İhsan Hüsnü Bey, the Archdeacon of Tabriz, reported the organisation and attack activities of the Armenian committees in Iran in detail and provided comprehensive information including the role of clergymen in these activities, education and training activities and the extent of the support provided by the Iranian government. In the light of these reports, the logistical support provided by Iran to the attacks of the Armenian committees by the Ottoman Foreign Ministry has been meticulously analysed. During the research process, Ottoman archival documents were taken as a basis, and different critical analyses and works on the subject were used. The study was handled in line with systematic methods such as survey model and document analysis and was subjected to a very detailed evaluation process. The findings uncovered in this process revealed the multidimensional nature of the Armenian question in the context of Ottoman-Iranian relations of the period.

Anahtar Kelimeler

Iran , Ottoman Empire , Tabriz Archbehandler Mr. Ihsan Husnu , Layiha , Armenian committees

TEBRİZ BAŞKONSOLOSU İHSAN HÜSNÜ BEY’İN RAPORU IŞIĞINDA İRAN’DAKİ ERMENİ KOMİTELERİNİN FAALİYETLERİ: DİPLOMATİK VE STRATEJİK YAKLAŞIMLAR

Öz

Ermeniler, özellikle Osmanlı Devleti’nin altı vilayetini kapsayan bir bölgede bağımsız bir Ermenistan devleti kurma hayaliyle hareket etmiş, bu amaca yönelik olarak çeşitli siyasi ve örgütsel komiteler oluşturmuşlardır. Bu çabanın ilk adımı, Van’da Armenakan adı altında bir komite kurulmasıyla atılmış; daha sonra Tiflis’te sırasıyla Genç Ermenistan Komitesi, Taşnaksutyun ve Cenevre’de Hınçak komiteleri hem yerel hem uluslararası arenada Ermenilerin sözde talepleri için harekete geçmişlerdir. Özellikle stratejik planlarını uygulamaya koymak amacıyla İran topraklarını bir üs olarak kullanan bu komiteler, İran’ın sunduğu özgürlükçü siyasi ortamdan birçok yönden faydalanmışlardır. Bunun temelinde, İran hükümetinin sağladığı serbestlik sayesinde yalnızca farklı siyasi ve toplumsal grupların güç kazanması değil, aynı zamanda silah üretimi, taşıma ve sevkiyat gibi stratejik gerekliliklerin kolaylaştırılması yatmıştır. Bu durum, Ermeni komiteleri için İran’ı vazgeçilmez bir merkez haline getirmiştir. Osmanlı Devleti ile sınır komşusu olan İran’ı böyle bir üs olarak benimseyen Ermeni komiteleri, burada şubeler açarak faaliyet alanlarını genişletmişlerdir. Osmanlı Devleti, bu komitelerin İran Hükümeti tarafından gerek dolaylı gerek doğrudan siyasi ve askeri destek gördüğünü tespit etmiş ve bu durumu diplomatik kanallarla İran yönetimine ileterek ciddi uyarılarda bulunmuştur. Ancak İran yönetimi, özellikle Osmanlı sınırına yakın bölgelerde gerçekleşen saldırılara karşı yeterli önlem almamış ve Ermeni komitelerinin bu bölgelerdeki faaliyetlerine göz yummayı sürdürmüştür. Bunun yanı sıra, Ermeni komiteleri dini liderler ve ibadet yerlerini içeren bir propaganda stratejisi benimseyerek kendi eylemlerine dini bir kimlik kazandırma çabasına girişmiştir. Her ne kadar sosyalist temeller üzerine inşa edilmiş olsalar da, dini öğelere vurgu yaparak daha geniş bir kitle desteği elde etmeyi amaçlamışlardır. Bu strateji, halkın dini ve milli duygularını kendi lehlerine çevirmeye dönük dikkat çekici bir manevra olarak öne çıkmıştır. Tebriz Başşehbenderi İhsan Hüsnü Bey, Ermeni komitelerinin İran’daki örgütlenme ve saldırı faaliyetlerini detaylı bir şekilde raporlayarak bu faaliyetlerde din adamlarının oynadığı rolü, eğitim-öğretim çalışmalarını ve İran Hükümeti’nden sağlanan desteklerin boyutunu içerecek biçimde kapsamlı bilgiler sunmuştur. Bu raporlar ışığında, Osmanlı Hariciye Nezareti tarafından Ermeni komitelerinin saldırılarına İran’ın sağladığı lojistik destekler titizlikle incelenmiştir. Araştırmalar sürecinde Osmanlı arşiv belgeleri temel alınmış, konuyla ilgili telif eserler ve birbirinden farklı kritik analizlerden yararlanılmıştır. Çalışma, tarama modeli ve doküman analizi gibi sistematik yöntemler doğrultusunda ele alınmış ve oldukça detaylı bir değerlendirme sürecine tabi tutulmuştur. Bu süreçte ortaya çıkarılan bulgular, dönemin Osmanlı-İran ilişkileri bağlamında Ermeni sorununun çok boyutlu yapısını gözler önüne sermiştir.

Anahtar Kelimeler

İran , Osmanlı Devleti , Tebriz Başşehbenderi İhsan Hüsnü Bey , Layiha , Ermeni komiteleri

Etik Beyan

Bu çalışma, akademik ve etik kurallara uygun olarak hazırlanmıştır. Çalışmada kullanılan tüm kaynaklara uygun atıflar yapılmış, veriler bilimsel yöntemlerle elde edilmiş ve herhangi bir intihal veya etik ihlal içermemektedir.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 030 10 89 592 3.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Ali Evrak Odası (BOE), 846-63444.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Ali Evrak Odası (BOE), 1058-79343.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Ali Evrak Odası (BOE), 1538-115287.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bâb-ı Âlî Evrak Odası (BEO) 189 – 14143.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bâb-ı Âlî Evrak Odası (BEO) 200-14935.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1393-76/3.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahval Defteri (DH.SAİDd), 19-63/34.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Şifre (DH.ŞFR.), 142-63.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR.), 147-76.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu Muamelat Evrakı (DH.TMIK.M.), 37-21/7.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hazine-i Hassa İradeler (HH.İ), 247-39.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti Sicill-i Ahval İdare-i Umumiyesi Müdiriyeti (HR.SAİD), 13-9/1,5.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı (HR.SYS.), 2762-3.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı (HR.SYS.), 2762-4.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti Tahrirat (HR.TH), 2-58/1.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Hariciye (İ.HR.), 319-20540/1,3,5.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Hariciye (İ.HR.), 477-45/1.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İdare Taltifat (İ.TAL.), 104-83/1.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İdare Taltifat (İ.TAL.), 174-11.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İdare Taltifat (İ.TAL.), 221-74.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İdare Taltifat (İ.TAL.), 477-45/1,3.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Mabeyn-i Hümayun Evrakı İradeleri (MB.İ), 197-107.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Evrakı (A.MKT.MHM), 546-33.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Evrakı (A.}MKT.MHM), 671-14/1.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Esas Evrak (Y.EE.), 12-30/1.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Sadaret Hususi Evrakı (Y.A.HUS), 275-77.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK.), 55-106.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK), 35-29.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK.), 29-104/1.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK.), 47-109/1,3,5.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Elçilik ve Şehbenderlikler Tahriratı (Y.PRK.EŞA.), 23-37/1,2,3.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Elçilik ve Şehbenderlikler Tahriratı (Y.PRK.EŞA.), 28-60.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK.), 447-109/5.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Dahiliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.DH), 5-55.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Sarayı Perakende Serkurenalık (Y.PRK.SRN.), 1-66.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı Umum Vilayetler Tahriratı (Y.PRK.UM), 34-67.
• Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, 1, Ankara: Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Başkanlığı Yayınları, 2005.
• Artuk, İbrahim, “Nişan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 33, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007), 156.
• Bilgili, Ali Sinan, “Tebriz, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 40, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2011, 221.
• Cengiz, Halil Erdoğan, İngiliz-Ermeni İttifakı, (İstanbul: Paraf Yayınları, 2010.
• Gürün, Kamuran, Ermeni Dosyası, İstanbul: Remzi kitabevi, 2005.
• İlter, Erdal, Türkiye’de Sosyalist Ermeniler ve Silahlanma Faaliyetleri (1890–1923), İstanbul: Turan Yayıncılık, 1995.
• Karpat, Kemal, Osmanlı Modernleşmesi, İstanbul: Timaş Yayınları, 2021.
• Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 1998.
• Laçiner, Sedat, Türkler ve Ermeniler, Bir Uluslararası İlişkiler Çalışması, Ankara: Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurulu Yayını, 2005.
• Münir Süreyya Bey, Ermeni Meselesinin Siyasi Tarihçesi (1877-1914), Ankara: Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı Yayınları, 2001.
• Nalbandian, Louise, The Armenian Revolutionary Movement, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1963.
• Natanyan, Boğos, Sivas 1877, İstanbul: Bir Zamanlar Yayıncılık, 2008.
• Öke, Mim Kemal, Uluslararası Boyutlarıyla Anadolu-Kafkasya Ekseninde Ermeni Sorunu 1914-1923, İstanbul: İz Yay., 1996.
• Sakarya, İhsan, Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara: Genel Kurmay Basımevi, 1984.
• Salahi R. Sonyel, Osmanlı Ermenileri, İstanbul: Remzi Kitabevi, 2009.
• Sarıçiçek, Sertaç, İran Ermenileri: Toplumsal Örgütlenme, Hukuki Konum Ve Siyasi Faaliyetler, Ankara: İram Yayınları, 2020.
• Türközü, Halil Kemal, Osmanlı ve Sovyet Belgeleriyle Ermeni Mezalimi, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1982.
• Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul: Belge Yayınları, 1976.
• Ağaçan, Kamil, “Ermenistan-Gürcistan İlişkileri”, Ermeni Araştırmaları, 19 (2005), 62-82.
• Berberian, Houri, “The Dashnaktsutiun an the Iranian Constitutional Revolution, 1905-1911”, Iranian Studies, Volume 29, nos. 1-2, (Winter/Spring 1996), 7-33.
• Bolat, Gökhan, “İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları”, The journal of Academic Social Science, Yıl-Sayı: 3 (2013): 1067-1107.
• Bozkuş, Yıldız Deveci, “Ortadoğu’da Ermeni Diasporası: İran, Lübnan ve Suriye Ermenilerine Dair Tarihi Bir Değerlendirme”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 7 (3), (2020): 1399-1430.
• Cengiz, Recep, “Ermeni Milliyetçiliğinin Doğuşu, Gelişimi: Sosyolojik Bir Yaklaşım”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, 4, Kayseri: Kayseri Erciyes Üniversitesi Yayını, 2009.
• Cevdet, Küçük, “Van’daki Ermeni İsyanları”, Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu, Van:Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, 1990, 139-149.
• Doğan, Orhan, “Ermeni Komiteleri Hınçak ve Taşnaküstun (Rus Adalet Bakanı Y. Muravyev’in Ermeni Komitelerine İlişkin Raporu)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20 (2008), 307-328.
• Eren, Oya, “Dr. Erdal İlter İle Ermeni Meselesi ve Bu Konudaki Bazı İddialar Üzerine Bir Röportaj”, Ermeni Araştırmaları, 29 (2008).
• Eser, Feridun, “Ermeni Milli Uyanışı ve Örgütlenme Faaliyetleri”, Yeni Türkiye, 60 (2014), 1-11.
• Gül, Mustafa, “1896 Van Ermeni İsyanı ve Sonrasındaki Gelişmeler”, OTAM, 8 (1997), 139-147.
• Hovannisian, Richard G., “The Armenian Question in the Ottoman Empire, 1876-1914”, from The Armenian People from Ancient to Modern Times, volume 2, Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century (New York, St. Martin’s Press, 1997), 203-238.
• Karasandık, Özlem, “Ayrılıkçı Ermeni Siyasal Örgütlerine Karşı Osmanlı Devleti’nin İlk Önlemleri ve Eleştiriler,” Ermeni Araştırmaları, 16-17 (Kış 2004 - İlkbahar 2005).
• Kaya, Yakup - İbrahim Uçan, “Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı ve İran Basınındaki Yansımaları”, Selçuk Türkiyat, 59 (2023), 576-601.
• Köksal, Osman, “Ermeni Meselesinin Uluslararası Gündeme Taşınmasında Kilisenin Misyonu”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, 9, (ed. M. Metin Hülagu, Musa Şaşmaz, Taha Niyazi Karaca), Ankara: TTK, 2014.
• Kütükoğlu, Mübahat S., “Layiha”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 27, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2003, 116.
• Minorsky, Viladimir, “Tebriz”, İslam Ansiklopedisi, XII/I, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1993).
• Özşavlı, Halil, “Ermeni Milliyetçilik Hareketlerinin Doğuşu Taşnak, İttihat ve Terakki İttifakı”, Ermeni Araştırmaları, 41 (2012), 141-190.
• Sarıkaya, Yusuf, “İran’ın İkinci Karabağ Savaşı Tutumu: Takke Düştü Kel Göründü”, Giresun Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Dergisi, 7/1, (2021), 84-103.
• Sarınay, Yusuf, “Rusya’nın Türkiye Siyasetinde Ermeni Kartı (1878-1918)”, Akademik Bakış, 2 (2008), 69-105.
• Temizer, Abidin, “Van’da Amerikan Board Misyonerlerinin Faaliyetleri ve Van Amerikan Hastanesi”, Avrasya İncelemeleri Dergisi (AVİD), 2/2 (2013), 169-204.
• Tohid Melikzade, “Birinci Dünya Savaşı’nda İran’da Ermeni ve Nesturilerin Ayaklanması”, XVIII. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler ( VI.Cilt ), Askerî Tarih Ayaklanmalar, İsyanlar, Darbeler ve İhtilaller Tarihi, haz. Semiha Nurdan – Muhammed Özler, (Ankara: TTK Yayınları, 2022), 771-778.
• Tuncer, Tekin - Z. Jafarov, “Kaçarlar Döneminde Ermeniler: Tumanyan Kardeşlerinin Ticari ve Finansal Faaliyetleri”, İran Çalışmaları Dergisi, 8/2, (2024), 245-274.
• Yüksel, Mevlüt, “Amerikan Board Misyonerlerinden Elizabeth Freeman Barrows Ussher’in Mektuplarında 1915 Van Ermeni İsyanı ve Osmanlı Kayıtları.” Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, no. 67 (Ocak 2020): 563–600.
• Chaumont, M. L. “Armenia and Iran”, https://www.iranicaonline.org/articles/armenia-ii. Erişim tarihi: 09.02.2025, sa.08.38.
• Amurian and M. Kasheff; “Armenians of Modern Iran”, Encyclopedia of Iran, http://www.iranica. com /articles/armenians-of-modern-iran. Erişim tarihi. 05.02.2025, sa.14:50.
• Arkun, Aram, “Dašnak”, https://iranicaonline.org/articles/dasnak. Erişim Tarihi: 07.02.2025, sa.13:20.
• Arkun, Aram, “Epʿrem Khan”, https://www.iranicaonline.org/articles/eprem-khan. Erişim Tarihi: 02.10.2025, sa.12:50.
• Arkun, Aram, “Hnčʿak”, https://www.iranicaonline.org/articles/hncak. Erişim Tarihi: 08.02.2025, sa.12:10.
• https://www.ermenihaber.am/tr/news/2016/03/21/%C4%B0ranT%C3%BCrkiyeB%C3%BCy%C3%BCkel%C5%9Fili%C4%9Fi-Ermeni-Soyk%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1 y%C3%BCr%C3%BCy%C3%BC%C5%9F/78663. Erişim Tarihi: 09.02.2025, sa.08.50.
• https://www.sde.org.tr/haber/tebrizde-halk-iranin-ermenistana-destegini-protesto-etti-haberi-19727?utm_source=chatgpt.com. Erişim Tarihi: 02.05.2025, sa.21:36.
• Bolat, Gökhan Ermeni Meselesinde İran’ın Rolü ve Osmanlı – İran İlişkilerine Etkileri (1876–1909), (Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2010).