BİZANS İMPARATORLUĞU’NDA ERMENİ ALGISI NASILDI?

Yıl 2025, Sayı: 78, 131 - 158, 11.11.2025

Engin Öztürk

https://doi.org/10.36542/erma.1722166

Öz

Bu çalışma, Bizans İmparatorluğu’nda Ermenilere yönelik algının tarihsel, dini, kültürel ve politik yönlerini çok boyutlu bir biçimde incelemeyi amaçlamaktadır. Ermeniler, Bizans İmparatorluğu’nun hem sınır komşusu hem de dönem dönem iç unsuruna dönüşen bir topluluk olarak, imparatorluğun kimlik inşasında önemli bir yer tutmuştur. 301 yılında Hristiyanlığı kabul eden ilk halk olmaları, onları Bizans’ın gözünde “iman kardeşi” konumuna getirmiş olsa da, 451 Kadıköy Konsili sonrasında Ermeni Apostolik Kilisesi ile Bizans Ortodoksluğu arasındaki dogmatik farklılıklar, bu ilişkinin zaman içinde gerilimli bir zemine oturmasına neden olmuştur. Çalışmada, Ermenilerin Bizans kaynaklarındaki temsil biçimleri, imparatorlukta görev alan Ermeni kökenli elitlerin etkisi, askeri ve siyasi katkılar ile dinî ayrışmanın algıya yansımaları ele alınmaktadır. Sonuç olarak, Bizans’taki Ermeni algısının sabit bir bakış açısı değil; dönemsel, politik ve teolojik bağlamlara göre şekillenen dinamik bir yapı olduğu ortaya konmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bizans , Ermeniler , Ermeni Algısı , Kadıköy Konsili , Ortodoksluk , Etnik Kimlik

Kaynakça

• Aslan Kévork, Études Historiques sur le Peuple Arménien, Librairie Orientaliste, Paris, 1928.
• Back Hans-Georg, Kirche und Theologische Literatur Im Byzantinischen Reich, Münih: C.H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung, 1959.
• Baldwin Barry, An Anthology of Byzantine Poetry, Amsterdam: J.C. Gieben, 1985.
• Bettenson Henry, Maunder Chris, Documents of the Christian Church, b.3, OUP, Oxford, 1999.
• Bournoutian George, A Concise History of The Armenian People, b.5, California: Mazda Publishers, 2006.
• C. A. Trypanis, Medieval and Modem Greek Poetry, Oxford, 1951.
• Charanis Peter, Bizans İmparatorluğu’nda Ermeniler, çev: Engin Öztürk, İstanbul: Urzeni, 2021.
• Chronographiae Quae Theophanis Continuati, c.XLII, çev: Ihor Sevcenko, Berlin: De Gruyter, 2011.
• Concilium Constantinopolitanum A. 691/2 in Trullo Habitum, ed: Heinz Ohme, Berlin: De Gruyter, 2013.
• Darrouzès Jean, “Le mémoire de Constantin Stilbès contre les Latins” Revue des études byzantines, c.21, 1963.
• Dedeyan Gerard, Ermeni Halkının Tarihi, çev; Şule Çiltaş, İstanbul: Ayrıntı yay, 2015.
• Gautier Paul, “Le De daemonibus du Pseudo-Psellos”, Revue des études byzantines, c.38, 1980.
• G. Garsoian Nina, The Paulician Heresy, Mouton, Paris, 1967.
• G. Garsoian Nina, “The Problem of Armenian Integration into the Byzantine Empire, Studies the Internal Diaspora of the Byzantine Empire, ed: Hélène Ahrweiler, Angeliki E. Leaiou, Washington: Dumbarton Oaks, 1998.
• Gregory Timothy, Bizans Tarihi, b.4, çev: Esra Ermert, İstanbul: YKY, 2018.
• Grousset René, Histoire de l’Arménie des Origines à 1071, Payot, Paris, 1973.
• Halsall Guy, Humor, History and Politics in Late Antiquity and the Early Middle Age, Cambridge: CUP, 2004.
• Herzig Edmund, Kurkchiyan Marina, The Armenians – Past and Present in the Making of National Identity, Routledge, London, 2005.
• Iosephi Genesii, Regum Libri Quattuor, ed: H.G. Beck, vd., Gruyter, 1978.
• Kaldellis Anthony, Romaland – Ethnicity and Empire in Byzantium, Harvard Collaege, 2019; Bizans – Roma Diyarında Etnisite ve İmparatorluk, çev: Deniz Türker, İstanbul: Karakarga, 2020.
• Krumbacher Karl, “Kasia,” Sitzungsbenchte der philos philolog. und der histonschen Class der kayser. bayer. Akademie der Wissenschajt zu München (1897).
• Kurtz Eduard, Die Sprichwörtersammlung des Maximus Planudes, Leipzig 1880.
• L’Eclogue des Isauriens, çev: C.A. Spulber, Romanya: Cernautzi, 1929.
• Leonis Grammatici, Chronographia, çev: İmmanuel Bekker, Bonn, 1842.
• Madrigal, Marc, Anadolu’nun Ekümenik Konsilleri, İstanbul: Kutsal Kitap ve Arkeoloji, 2014.
• Mango Cyril, Bizans Yeni Roma İmparatorluğu, İstanbul: YKY yay, 2008.
• Norwich John Julius, Bizans – Erken Dönem (MS 323 – 802), c.1, İstanbul: Kabalcı yay, 2013.
• Nersessian Sirarpie Der, Armenia and the Byzantine Empire, HUP, Cambridge, 1945.
• Ostrogorsky George, Bizans Devleti Tarihi, b.7, çev: Fikret Işıltan, TTK, Ankara, 2011.
• Öztürk Engin, Bizans-Ermeni İlişkileri (VII-XIII. Yüzyıllar), DEÜ Basılmamış Doktora Tezi, İzmir, 2022.
• Öztürk Engin, Bizans Döneminde Anadolu’da Yaşayan Ermeniler, İstanbul: Urzeni, 2020.
• Öztürk Engin, “4. ve 6. Yüzyıllarda Ermenilerin Bizans Askeri Teşkilatında Yer Edinmeleri ve Armenia’nın İdari Düzenlemesi”, DEÜEFD, c.9, sayı 2, 2022.
• Öztürk Engin, “9. ve 11. Yüzyıllarda Bizans’ın Armenia’daki Din Politikası.” Ermeni Araştırmaları, Sayı 74, 2023.
• Petri Siculi, Historia Manichaeorum seu Paulicianorum, ed-çev: Jo. Car. Lud. Gieseler, Göttingen, 1846.
• Ribbeck Otto, Buecheler Franz, Rheinisches Museum für Philologie, Frankfurt: Verlag, 1887.
• Sarkissian Karekin, The Council of Chalcedon and the Armenian Church, b.2, New York: A Publication of the Armenian Church Prelacy, 1975.
• Scylitzae, Synopsis Historiarum, ed: Ioannes Thurn, Gruyter, 1973
• SS. Patrum qui Temporibus Apostolicis Floruerunt, v.I, Antverpiae, 1689.
• Stopka Krzysztof, Armenia Christiana – Armenia Religious Identity and the Churches of Constantinople and Roma (4th-15th Century), çev: Teresa Baluk-Ulewiczowa, Krakow: Jagiellonian University Press, 2017.
• Theophanis, Chronographia, c.II, ed: Carolus des Boor, Lipsiae,1885.
• Theree Byzantine Military Treatises, çev: George T. Dennis, Washington: Dumbarton Oaks, 1985.
• Tournebize, Histoire Politique et Religieuse de l’Arménie, c.I, Paris: Tyrographie Firmin, 1900.
• Treadgold Warren, A History of the Byzantine State and Society¸ SUP, California, 1997.
• Uras Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, b.2, İstanbul: Belge yay, 1987.
• Vasiliev A. Alexander, History of the Byzantine Empire 324 – 1453, c. 2, London: The University Of Wisconsin Press, 1971.
• Vie et Office de Saint Euthyme le Jeune, ed: Louis Petit, Paris: Picard et Fils, 1904.
• Vryonis Speros, “Byzantine Images of the Armenians”, The Armenian Image in History and Literature, (Malibu, 1981).
• Vryonis Speros, Byzantium-, its internal history and relations with the Muslim world, London: Variorum Reprints, 1971.
• Vryonis Speros, “Byzantium: The Social Basis of Decline in the Eleventh Century,” Greek, Roman and Byzantine Studies, 2 (1959).
• Young Frances, Teal Andrew, From Nicaea to Chalcedon, Washington DC: Baker Academic, 2010.