OSMANLI DÖNEMİ’NDE ERBİL KAZASININ EKONOMİK DURUMU

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 1, 60 - 83, 19.06.2019

Hashim Totonji

Öz

Osmanlı tarihi
araştırmaları içinde şehir tarihi çalışmaları son yıllarda önemli bir yer tutsa
da,  idarî bir birim olarak kaza
statüsündeki yerlerin tarihi ile ilgili çalışmalar oldukça azdır. Bu çalışma
azlığı nedeniyle tarihi önemi olan birçok şehir ve kaza hakkında bilgilerimiz
sınırlıdır. Bugüne kadar yapılan çalışmalarda da kimi bilgi ve gerçekler
isteyerek ve istem dışı göz ardı edilmiştir. Gözden kaçan ve yeterince araştırılmayan
bu mekânlardan biri de günümüzde de önemini koruyan bir bölge olan Kuzey Irak
coğrafyasında yer alan Erbil Kenti'dir. Bu çalışma da Erbil ile ilgili farklı
dillerdeki kaynaklara ulaşarak kentin Osmanlı Devleti dönemindeki ekonomik
durumunu keşfetmeyi amaçlamaktadır. Kentin ekonomisi ele alınırken Erbil'in
ziraati, toprak düzeni, 1858 Arazi Kanunu'nun Erbil'e etkisi, Erbil'de iltizam
uygulaması, Arazi-i Seniyye, Erbil halkının iktisadi durumu, ticaret, sanayi ve
esnaf grupları incelenmiştir. 19. yüzyılda Erbil kazasındaki topraklar devlet
ve vakıf arazileri olmak üzere ikiye ayrılır. Bu arazilerden elde edilen vergi
geliri Erbil kazası içerisinde yer alan askerlerin maaşlarına, tekkelerin ve
zaviyelerin ihtiyaçlarına harcanmıştır. Belgelerden anlaşıldığı kadarıyla
Erbil’de herhangi bir nehir ve su kaynağının bulunmaması buradaki zirai
üretimin sadece yağmur suyuna dayalı olarak yapıldığını göstermektedir. Şehrin
üretim ve ticaret kapasitesine bakıldığı zaman ulaşım ve konumu itibari ile
önemli bir noktada yer almasına rağmen Erbil'in tahıl haricinde herhangi bir
ürünü ihraç edemediği ve bu noktada oldukça kısır kaldığını söyleyebiliriz. 

Anahtar Kelimeler

Erbil, Osmanlı Devleti, Ekonomi, Irak, Musul

ECONOMIC SITUATION OF ERBIL TOWN DURING THE OTTOMAN PERIOD

Öz

There are few studies on the history of places where have
town status as an administrative unit although the studies about the history of
the cities in the researches about Ottoman history have an important place in
recent years.  Due to the lack of study,
we have limited information about many cities and towns that have historical
significance. Some information and facts are ignored deliberately or
indeliberately. One of these places, which is overlooked and not researched enough,
is the Erbil City which is located in Northern Iraq geography which is still an
important area. This study aims to explore the economic situation of the city
during the Ottoman Empire period by reaching the sources in different languages
related to Erbil. While considering the economy of the city, Erbil's
agriculture, the territorial order, the effect of 1858 Land Law on Erbil, the
application of tax-farming in Erbil, the Seniyye lands, the economic status of
the people of Erbil, trade, industry and craftsmen groups have been examined.
In the 19th century, the lands in Erbil are divided into two as state and
foundation lands. The tax revenue from these lands was spent on the salaries of
the soldiers involved in the Erbil town and the needs of the derwishes’ lodges.
As it can be understood from the documents, the absence of any river and water
resources in Erbil indicates that the agricultural production here is based
only on rain water. When the production and trade capacity of the city is
considered, it can be said that Erbil is not able to export any product other
than grain and it is quite infertile at this point.

Anahtar Kelimeler

Erbil, Ottoman Empire, Economy, Iraq, Mosul

Kaynakça

• Salnameler1. 1325 Senesi Asya ve Afrikayi Osmani Ziraat İstatistiği.2. Musul Vilayeti Salnamesi H. 1330/ M 1912
• Basılı KaynaklarAHMET; Kemal Mezhar, Kurdıstan fi Senevat el-Harb el-Alamiyye el-Ula, Çev. Muhammed Mulla Abdülkerim, 3. baskı Farabi Yayınevi-Beyrut ve Dezgay Araz Yayınevi-Erbil, Beyrut ve Erbil, 2012. BATATU; Hınna, el-İrak el-Tabakat el-İçtimaiyye ve'l-Harakat es-Sevriyye el-Hadise min Ahd ed-Devle el-Osmaniyye ila Kıyam el-Cumhuriyye, (Çev. Afif er-Rezzaz), Muesseset el-Ebhas el-Arabiyye Yayınevi, Beyrut, 1998. BEYAT; Fazıl Mehdi, ed-Devle el Osmaniyye fi'l-Mecal el-Arabi, el-Vehde el-Arabiye Araştırma Merkezi, Beyrut, 2007.BRUİNESSEN; Martin Van, Agha, Shaikh, and stat-the social and Political structures of Kurdıstan, Biru Hoşyari Baımevi, Erbil, 2009. C.G. Admondz, Kürt, Türk ve Arap Siyahe ve Abhas an eş-Şimal, (Çev. Cercis Fathalla), Dar el-Uruba Basımevi, Bağdat, 1971. DUMAN; Selçuk, Meşrutiyet'ten İngiliz Mandaterliğine Irak 1908-1922, Berikan Yay., Ankara, 2000.EKICI; Cevat, Muzaffer Albayrak ve diğerleri, Osmanlı Dönemi'nde Irak Fotoğraf ve Belgelerle, Başbakanlık Devlet Arşifleri Genel Müdürlüğü-Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Plato Basımevi, İstanbul, 2006.EL-ALLAF; İbrahim Halil, Tarih el-Vatan el-Arabi fi'l-Ahd el-Osmani 1516-1916, Musul Üniversitesi Basım evi, Musul, 1981EL-AZZAVİ; Abbas, el Irak Beyne'l-İhtilaleyin, C. 8, Dar el-Arabiyye li-l Mevsuat, Beyrut, 2004.EL-BOTANİ; Abdülfettah Ali, Dirasat fi Tarih Kurdıstan ve'l-Irak el-Muasır, 1. baskı, Duhok, 2007. EL-CEMİL; Sermed Kevkeb, Makalat fi'l-İktisad, Dar el-Abid Yayınları, Musul, 2009.EL-CEVAHİRİ; İmad Ahmet, Müşkilet el-Arazi fi'l-Irak, Dar el-Hurriye Basımevi, Bağdat, 1978.EL-VEKİL; Hamdi, Mulkiyet el-Arazi ez-Ziraiye fi Mısır hilal el-Karn et-Tasi Aşar, el-Heye El-Mısriye el-Amme Yayınevi, Kahire, 2007. GUNAYME; Yusuf, Ticaret el-Irak Kadimen ve Hadisen, Irak Basımevi, Bağdat, 1955. HACİ; Meğdid, Le Arbaillo bo Hawler, Kültür Bakanlığı Basımevi, Erbil, 2009.HAŞİM; Hişam Suvadi, “Erbil fi Kitabat er-Rahhale el-Ecanib fi'l-Ahd el-Osmani”, Musul Üniversitesi-Eğitim Fakültesi, Terbiye ve'l-İlm, S. 3, Musul 2008.HAY; William Rupert, Two Years İn Kurdistan 1918-1920, Londara, 1921. HÜSEYİN; Sadi Osman, Kurdıstan el-Cunubiyye fl'l-Karn es-Sabi Aşar ve es-Samin Aşar, Dezgay Araz Yayınevi, Erbil, 2011. International Journal of Histori Studies, Voume 5 Issue on Lausanne, July, 2013, s. 302-303.JWAİDEH; Albertine, “The Senniya Lands of Sultan Abdulhamid II in Iraq”, (Çev. Dr. Burcu Kurt), International Journal of Histori Studies, Voume 5 Issue on Lausanne, July, 2013.MARUFOĞLU; Sinan, Osmanlı Dönemi'nde Kuzey Irak 1831-1914, Eren Yayıncılık, İstanbul, 1998.MURAD; Halil Ali, “İdarey Hawler Sedeva Serdemi Osmanide”, Hawler Ansiklopedisi, 1. baskı, C. 2, Grin Galeri Basımevi, Lübnan, 2009.MURAD; Halil Ali, Hiyazet el-Arzi ez-Ziraiye, Mevsuat Musul el-Hazariye, C. 5, Musul, 1992. MURAD; Halil Ali, Tarih el-Irak es-Siyasi ve'l-İktisadi fi'l-Ahd el-Osmani, Bağdat Üniversitesi Yayınları, Bağdat, 1987.MÜFTÜ; Kenan, “Grani Hawler”, Hawler Ansiklopedisi, 1. baskı, C. 3, Grin Galeri Basımevi, Lübnan, 2009.NEWMAN; John Philip, The Thrones and Palaces in Babylon and Nineveh, New York, 1876.NİEBUHR; Carsten, Rihlet Niebuhr ila'l-Irak fi'l –karn es-Samin Aşar, (Çev. Mahmud Hasan el-Emin), Mansur Basımevi, Bağdat, 1965.OLİVİER; Guillaume Antoine, Rihlet Oliver ila'l-Irak 1794-1796, el-Mecma el-İlmi el-İraki Basımevi, Bağdat, 1988. PAKALIN; Mehmet Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1972.RIHAYYİM; Faysal Muhammed, Tatauur el-Irak Taht Hükm el-Osmaniyin, Cumhur Basımevi, Bağdat, 1975.RİCH; Claudius James, Rihlet Riç Fil Irak, (Çev. Behaeddin Nuri), Bağdat, 1951.ZEKİ; Muhammed Emin, Hulasat Tarih el-Kurd ve Kurdıstan min Akdem el-Usur et-Tarihiyye, Çev. Muhammed Ali Avni, Dar eş-Şuun es-Sekafiyye Yayınevi, Bağdat, 2005.