19. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ’NDE YETİM MALLARININ İDARESİ (KÂTİP SEYYİD MEHMET NURİ EFENDİ’NİN EMVAL-İ EYTÂM SİCİLLERİ ÖRNEĞİ)

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 23 - 62, 28.11.2024

Abdullah Taha Yıldız

https://doi.org/10.47437/esogutd.1477299

Öz

Yetimler ve yetim mallarının gözetilip korunulması İslam'ın önem verdiği konulardan birisidir. Yetimler ve malları hakkında Kur'an-ı Kerim'de ve Hz. Muhammed (s.a.s.)'in sünnetinde pek çok emir ve yasak bulunmaktadır. Yetimlerin gözetilip onların iyi bir şekilde yetiştirilmesi istenmekte, onlara zulmeden ve mallarını kötüye kullananlar ise zemmedilmektedir. Kur'an-ı Kerim'in ve Hz. Peygamber'in bu direktifleri Müslümanların da bu konuya ihtimam göstermesini gerektirmiştir. Daha erken dönemlerden itibaren ister devlet adamları ister özel şahıslar tarafından yetimler ve onların mallarının korunması için çeşitli vakıflar tesis edilmeye başlanmıştır. Büyük bir coğrafyayı uzun bir süre hakimiyeti altında bulunduran Osmanlı Devleti'nde de benzer kurumların bulunduğu da görülmektedir. Özellikle 19. yüzyılda devlet otoritesinin merkezileşmesi neticesinde kurulan Emval-i Eytam İdaresi'yle yetimlerin mallarının devlet güvencesine alınmaya çalışıldığı ve burada bu malların yetimler lehine çalıştırıldığı görülmektedir. Pek çok görevli tarafından İslam Hukuku'nun cevaz verdiği işlemlerle çalıştırılan bu malların yetimlerin rüşd ispatı sonrası kendilerine verilmesi yoluyla kötü niyetli şahıslar tarafından istismar edilmesinin önüne geçilmesi istenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Eytam, Emval-i Eytam İdaresi, Emval-i Eytam Sicili, Yetim

Kaynakça

• Ahmed Cevdet Paşa (ed.). Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye. İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1882.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri. İstanbul: OSAV, 1996.
• Apaydın, H. Yunus. “Karz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2001. https://islamansiklopedisi.org.tr/karz
• Apaydın, H. Yunus. “Velâyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2013. Erişim 18 Eylül 2024. https://islamhttps://islamansiklopedisi.org.tr/velayet--fikihansiklopedisi.org.tr/yetim.
• Arı, Abdüsselam. “Yetim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2013. Erişim 11 Mart 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/yetim.
• Aydın, Mehmet Akif. “Deyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1994. Erişim 18 Eylül 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/deyn.
• Aydın, Mehmet Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul, 2012.
• Bardakoğlu, Ali. “Ehliyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1994. Erişim 18 Eylül 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/ehliyet.
• Bardakoğlu, Ali. “Vesâyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2013. Erişim 18 Eylül 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/vesayet.
• Bayındır, Abdülaziz. “Bey’ bi’l-Vefâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1992. Erişim 18 Eylül 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/bey-bil-vefa.
• Berber, Mehmet Aki̇f. Klasi̇k Dönem Osmanlı Devleti̇’nde Yeti̇m Mallarının Korunması. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• BOA, T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi. İrade Dahiliye (İ.. DH.). 16710.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail Ebu Abdullah el-. el-Câmi’u’s-Sahîh. thk. Muhammed b. Züheyr Nasır. 9 Cilt. Daru Tavki’n-Necât, 1. Basım, 1422.
• Cürcanî Ali b. Muhammed. Kitabu’t-ta‘rifât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1983.
• Çanlı, Mehmet. “Tari̇hî Süreç İçeri̇si̇nde Eytam Sandıklarının Hukuki̇ Mevzuatı Ve Karşılaştığı Sorunlar (1851-1920)”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi 9/3 (15 Eylül 2020), 1301-1321.
• Çayır, Baki. “Kese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2019. Erişim 13 Eylül 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/kese.
• Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid İbn Mâce. Sünen-i İbn Mâce. thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. Daru’l-İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Ergin, Osman Nuri. Türk Maarif Tarihi. İstanbul: Eser Matbaası, 1977.
• Gülsoy, Ufuk. “Islahat Fermanı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1999. Erişim 11 Mart 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/islahat-fermani.
• İpşirli, Mehmet. “Avârız Vakfı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1991. Erişim 11 Mart 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/avariz-vakfi.
• Kapcı, Hikmet Zeki. Yetimlere Yönelik Bir Eğitim Kurumu Darülhayr-i Âli. Kayseri: Erciyes Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, 2012.
• Kenanoğlu, Macit. Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek. İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım, 2004. Koçu, Reşat Ekrem. Darülaceze(1895-1974). İstanbul, 1974.
• Konan, Belkıs. “Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumuna Ilişkin Bir Değerlendirme”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 64/1 (01 Mart 2015), 171-194. https://doi.org/10.1501/Hukfak_0000001776.
• Kopar, Metin - Yolun, Murat. “18. ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Borçlar Tarihine Bir Bakış”. International Journal of History 4/1 (2012), 335-358.
• Köse, Saffet. “Rüşd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2008. Erişim 13 Eylül 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/rusd--fikih.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Seyyid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2009. Erişim 11 Mart 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/seyyid.
• Manzur, Muhammed b. Mükerrem b. Ali Ebu’l-Fadl İbn. Lisânu’l-‘Arab. Beyrut: Daru’s-Sadr, 1414.
• Menekşe, Metin. “Temettuât Defterleri Işığında Eski̇şehi̇r’de Yeti̇mleri̇n Sosyal Ve Ekonomi̇k Durumlarına Dai̇r Bazı Bi̇lgi̇ler”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/38 (2015), 383-395.
• Muhammed b. İsa Et-Tirmizî. el-Câmi’u’l-Kebîr. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Özcan, Tahsin. Osmanlı Para Vakıfları Kanunî Dönemi Üsküdar Örneği. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.
• Öztürk, Nazif. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Sosyal Yardımlaşma Kuruluşları”. Vakıf Medeniyeti Sempozyumu Kitabı. Ankara, 2003.
• Sabra, Adam. Poverty and Charity in Medieval Islam : Mamluk Egypt, 1250-1517. Cambridge: Cambridge University Press, 1. Basım, 2000.
• Sakaoğlu, Necdet. Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003.
• Sarıkaya, Makbule. Türkiye Himaye-i Etfal Cemiyeti 1921-1935. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Serin, Muhittin. “Rik’a”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2008. Erişim 11 Mart 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/rika--osmanli.
• Seyyid Mehmet Nuri Efendi. Kâtip Seyyid Mehmet Nuri Efendi İdaresinde Bulunan Emvâl-i Eytâmın Sicilidir Numara 1. İstanbul: İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi (İMMA), 0203508.
• Seyyid Mehmet Nuri Efendi. Kâtip Seyyid Mehmet Nuri Efendi İdaresinde Bulunan Emvâl-i Eytâmın Sicilidir Numara 2. İstanbul: İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi (İMMA), 0203510.
• Solak, İbrahim - Gülenç, Ahmet. “Osmanlı Devleti̇’nde Gayri̇müsli̇m Halkın Ai̇le Yapısı Üzeri̇ne Bi̇r İnceleme: Tanzi̇mat Dönemi̇ Di̇yarbeki̇r Örneği̇”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 53 (17 Aralık 2021), 317-334. https://doi.org/10.21563/sutad.1052424
• Süleyman b. El-Eş’as Ebû Davud. Sünen-i Ebi Dâvud. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-’Asriyye, ts.
• Şimşek, Ayşe. “Osmanlı Hukuk Sisteminde Yetimlerin Himayesi ve Maddi Haklarının Korunması -Kurumsal Süreç-”. Mevzu – Sosyal Bilimler Dergisi 5 (15 Mart 2021), 89-126. https://doi.org/10.5281/zenodo.4604902
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1993.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 5. Basım, 1988.
• Ünal, İrfan. 167 Nolu Çanakkale Eytâm Sandığına Mahsus Teminatlı İdâne Defteri’nin Transkripsiyonu Ve Değerlendirmesi (1920-1926). Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Yazıcı, Nesimi. “Lonca Sisteminin İşsizlik Sigortasıyla İlgisi Üzerine Bazı Düşünceler”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35/1 (1996), 159-164.
• Yılmaz, Coşkun (ed.). İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb (Havâss-ı Refîa) Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 993 - 995 / M. 1585 - 1587). haz. Baki Çakır, Ayşe Seyyide Adıgüzel, Zeynep Trabzonlu, Hilal Kazan. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Yılmaz, Coşkun (ed.). İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 17 Numaralı Sicil (H.956-963/ M.1549-1556). haz. Orhan Gültekin. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Yılmaz, Coşkun (ed.). İstanbul kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 84 Numaralı Sicil (H. 999 - 1000 / M. 1590 - 1591). haz. Rıfat Günalan. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Yurdakul, İlhami. Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatında Reform(1826-1876). İstanbul, 2. Basım, 2017.
• Yuvalı, Abdülkadir. “Gâzân Han”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1996. Erişim 11 Mart 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/gazan-han.
• “Bâ İrâde-i Seniyye Teşkîl Eden Meclis-i İdâre-i Emvâl-i Eytâm’ın Sûret-i Teşkîlini ve Vezâîfini Mübeyyin Nizamnamedir”. Düstur, Tertip I. 3/551, 1293.
• “Eytâm Nizamnamesidir”. Düstur, Tertip I. 1/270-275, 1289. Fatih Mehmet II Vakfiyeleri. Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı, 1938.
• Takvîm-i Vekayi’. “Kısm-ı Resmi” (Ramazan 1291), 1-2.
• “Memâlik-i Mahrûse-i Şâhânede Küşâd Olunacak Eytâm Sandıklarının Sûret-i İdâresi ve Muhafazası Hakkında Nizamnamedir”. Düstur, Tertip I. 1/276-281, 1289.
• “Murabaha Nizamnamesi”. Düstur, Tertip I. 1/268-269, 1289.
• Süleymaniye Vakfiyesi. haz. Kemal Edib Kürkçüoğlu. Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı, 1962.
• “Umûm Emvâl-i Eytâmın Sûret-i İdâresi Hakkında Tâdîlen Kaleme Alınan Nizamname”. Düstur, Tertip I. 8/515-548, 1943.
• Takvîm-i Vekayi’. “Vuku’ât-ı Resmiye” (Safer 1269), 2-4.
• “Yetîm”. El-Mevsû’atü’l-Fıkhiyye. 45/256-260. Kuveyt: Vizâretu’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslamiyye, 1427.
• İstanbul: İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi (İMMA), 3353.
• İstanbul: İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi (İMMA), 3350.